Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) keçən həftə də mərkəzi kreditləşdirmə üzrə qiymət səviyyəsini, yəni uçot dərəcəsini dəyişmədi. Bundan əvvəl, 2 ay öncə, yəni cari ilin iyunun 22-də baxılmışdı bu məsələyə. O zaman da, heç bir dəyişiklik edilməyərək 15 %-də saxlanılmışdı.
Ümumiyyətlə, AMB-nin uçot dərəcəsi 1 ildir 15 % səviyyəsindədir.
Belə ki, sözügedən faiz dərəcəsi 2010-cu ilin oktyabrın 31-dək 2, 2011-ci ilin fevralın 28-dən 5, mayın 5-dən isə 5,25, 2012-ci ilin dekabrın 10-dan yenidən 5, 2013-cü ilin fevralın 11-dən 4,75, 2014-cü ilin mayın 1-dən isə 4,25, həmin ilin iyulun 30-dan 3,5, 2015-ci ilin iyulun 13-ü tarixdən 3% təşkil edirdisə, 2016-cı ilin fevral ayının 15-dən 5, avqustun 8-dən 9,5, sentyabrın 14-dən isə 15% səviyyəsində müəyyən edilib.
Sonuncu dəfə uçot dərəcəsi 2008-ci ilin iyun ayının 8-də 15 % olub.
Uçot dərəcəsi mərkəzi kredit resursları üzrə “tarifdir”, yəni onun qiymətidir. Mərkəzi bankların bu göstəricisinin hökumətlər üçün konkret olaraq hər hansı bir həddi və yaxud limiti deyilən bir şey yoxdur. Bu, ölkə iqtisadiyyatında biznes aktivlik səviyyəsi ilə müəyyən edilir.
Əsas cəhət odur ki, pul-kredit siyasətinin normal fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdə uçot dərəcəsi sonuncu faiz dərəcələrinə, yəni kommersiya banklarının təklif etdikləri kreditlərin qiymətinə təsir edir. Bu isə öz növbəsində inflyasiya səviyyəsi üçün həlledici əhəmiyyət daşıyan amillərdən hesab edilir. Məsələn, ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin (FES) faiz dərəcəsinə dair qərarlarını bütün dünya həmişə böyük diqqətlə və səbirsizliklə izləyir. Çünki, FES faiz dərəcəsini aşağı və yaxud yuxarı istiqamətdə hətta 0,25 % səviyyəsində də belə dəyişdikdə, bu özünü amerika valyutasının dəyərində yumor ifadəsində qeyd etsək, dərhal, hətta Banqladeşdə də göstərir.
Bizdə isə belə deyil. AMB-nin uçot dərəcəsi göstəricisi ilə kommersiya banklarının təklif etdikləri kredit faizləri arasında faktiki olaraq nə dünən, nə də bu gün əlaqə yoxdur və bərpa olunmaq da istəmir. Sözüm bunda deyil.
Yuxarıda qeyd etdim ki, mərkəzi bankların faiz dərəcələrinin hökumətlər üçün konkret olaraq hər hansı bir həddi və yaxud limiti yoxdur. Ancaq normal iqtisadi sistem şəraitində uçot dərəcəsi heç vaxt 2 rəqəmli olmur. AMB uçot dərəcəsini ona görə 15 %-ə qaldırdı ki, banklar manatla aldıqları mərkəzi vəsaitləri xarici valyutaya dəyişməsinlər, iqtisadiyyata yönəltsinlər. AMB-in uçot dərəcəsini qaldırması bu mənada kredit təklifini məhdudlaşdırmaq məqsədi daşımayıb. İqtisadiyyatda biznes kreditlərinə tələb onsuz da yox dərəcəsindədir. Çünki iqtisadi aktivlik səviyyəsi bir ara lap sıfır vəziyyətdə idi.
Bəli, nəzəri baxımdan, bu, pul-kredit siyasətinin sərtləşdirilməsi deməkdir. Lakin praktiki baxımdan, bizdə, uçot dərəcəsinin kreditlərin sonuncu faiz dərəcələrinə təsirsiz xarakter kəsb etməsi cəhətdən, 15 % sırf dollarizasiya əleyhinə tədbir sayılıb.
Bəs, indi bunu tədricən aşağı salmaq olmazmı?!
Neftin dünya bazar qiymətlərinin 2014-cü ilin yayından etibarən ucuzlaşmağa başlanması ilə əlaqədar, ölkəyə valyuta axını azalmağa doğru istiqamət götürdü ki, nəticədə valyuta mədaxili 3-4 dəfəyədək daraldı. Bu gün də ölkəyə dollar axını əvvəlki həcmdə deyil, bundan sonra da neftlə bağlı o səviyyədə olmayacaq.
Odur ki, çıxış yolu dövriyyədəki manat kütləsini ölkəyə daxil olan valyuta həcminə uyğunlaşdırmaqdan ibarət idi ki, hər iki valyuta həcmi arasında balans yaransın. Bunun üçün də AMB bir neçə yoldan və vasitədən istifadə edə bilərdi, etdi və edir də…
Birincisi, valyuta mübadiləsi üzrə keçirilən məlum hərraclarda intervensiya yolu ilə iştirak edərək xarici valyuta satıb, izafi manat kütləsini götürməkdən ibarət idi. İkincisi, uçot dərəcəsini yüksəltməklə mərkəzi kredit vəsaitlərinin qiymətini artırmaq. Üçüncüsü isə depozit hərracları keçirtmək vasitəsilə banklardan manat vəsaitini cəlb etmək.
Bu vasitələrin hamısından təkrar edirəm, AMB istifadə edib və yenə edir.
Lakin hesab etməyə dəyərdi ki, iqtisadiyyatda sabitlik yarandıqca və möhkəmləndikcə, sözügedən vəziyyət tədricən aradan qaldırıla bilər. Və bu, ilkin olaraq AMB-in məhz uçot dərəcəsinin 15 %-dən tədricən aşağı salınması ilə özünü göstərəcək.
Bəs, nə mane olur ?!
Məsələ bundadır ki, AMB özü də təsdiqləyib ki, makroiqtisadi sabitlik qorunur və real sektorda cüzi də olsa aktivlik müşahidə olunur. Tədiyə balansında profisit olduğu üçün valyuta bazarında tarazlıq var və manatın da məzənnəsi stabil vəziyyətdədir. Pul təklifi isə iqtisadiyyatın pula olan tələbatı, o cümlədən fiskal sektorun likvidliyə olan ehtiyacına uyğun olaraq artır.
Bununla belə, əlavə olunub ki, inflyasiyanın monetar və qeyri-monetar amillərinin təhlili pul siyasətinə əhəmiyyətli korreksiya etmək zərurəti olmadığını göstərir.
2017-ci ilin 8 ayında orta illik inflyasiya 14% təşkil edib.
Şərhlərimdə qeyd etmişəm ki, iqtisadi aktivliyi yalnız kəmiyyət yumşaldılması ilə, yəni dövriyyəyə daha çox nəğd pul buraxmaq yolu ilə artırmırlar və bu, mümkün də deyil. Ümumiyyətlə, pul tələb olunduğu halda dövriyyəyə buraxılmalıdır, ona görə ki, əks təsirlər, inflyasiya yaratmasın. Yəni, tələb yaratmaq üçün dövriyyəyə buraxılmalı deyil.
Hesab edirəm ki, banklar hələki əvvəla kredit verə bilmirlər, ikincisi də ölkədə normal kredit tələbi də mövcud deyil: kimə ucuz manat vəsaiti təklif edilsə, dərhal alıb, fürsət düşən kimi dollara dəyişəcək.
Bu, iqtisadi artıma xidmət edəcəkmi ?! Sözsüz ki, yox.
Odur ki, bir az da gözləmək lazımdır.
Pərviz Heydərov
