1837-ci ildə çaxnaşma (1837-ci ildə İngilis panikası) – 1837-ci ilin maliyyə böhranı, Amerika Birləşmiş Ştatlarında ən uzun tənəzüllərdən biri 1837-ci ildən-1844-cü ilə qədər davam edib.
1837-ci ilin yazında ABŞ-ı bürüyən maliyyə çaxnaşması iqtisadi tarixdə ən qəliz məsələlərdən biri hesab olunur. Kağız pulların metal pula çevirilməsinin dayandırılmasına qarşı çıxan çaxnaşma,beş il sonra irimiqyaslı bir bank böhranına çevrildi. Banklardan depozitlərin çıxarılması və kreditlərin ödənilməməsi nəticəsində bank sektorunun aktivlərinin 45% azalmasına səbəb oldu. 1837-ci ildə fəaliyyət göstərən 729 bankdan 194-ü qapılarını bağlamağa məcbur oldular (ümumi hissəsinin 27% -i).
Bankın səhmləri , dəmir və sənaye şirkətlərinin payları fond bazarlarında öz dəyərlərininin yarısına qədərini itirdi. Bir il sonra banklar banknotların konvertasiya vəziyyətinə qaytarsalarda, qeyri-sabitlik biznes cəmiyyətini artıq bürümüşdü. Yeni bir problem dalğasının ilk işarələrində, 1839-cu ildə çaxnaşma ruhu geri döndü.Qeyri-stabil iqtisadiyyat biznes fəaliyyətinin azalmasına gətirib çıxardı. Adambaşına düşən investisiyaların orta illik artımı beş il ərzində 1831-1836-cı illərdə 6.6% -dən, mənfi 1.0% -ə düşmüşdü. Beş illik dövr ərzində adambaşına düşən orta illik artım da 1,4% azalmışdı.
Pambıq bumu
XIX əsrin ortalarına qədər, Amerika Birləşmiş Ştatlarının dövrü dəyişikliyinə məruz qalan kiçik açıq mənbə əmtəə iqtisadiyyatı idi. İqtisadi artım böyük ölçüdə Britaniya tekstil sənayesində satılan əsas mal- pambıq ixracından asılı idi. Amerika pambığı, cənub əyalətlərinin geniş əkin sahələrində yetişdirilirdi. 1830-cu illərin ortalarında pambıq sahələri yeni dövlətlərdə, Alabama, Arkansas, Luiziana, Mississippi və Florida-ya kimi genişləndi. Yeni torpaqlar fəal şəkildə özəlləşdirilən və əkinçiyə verən federal hökumətə aid idi. Torpaq ABŞ banklarından alınmış kreditlə, habelə Böyük Britaniyada alınmış kreditlər vasitəsilə həyata keçirilirdi. Nəticədə, ABŞ-ın 1830-cu ildən 1837-ci ilədək ümumi xarici borcu üç dəfə artmışdır. 1830-cu ildən 1836-dək torpaq qiymətləri 150% artmışdır.
Likvidlik böhranı
1836-cı ilin iyulunda federal hökumət dövlət torpaqlarının yalnız nağd pula – qızıl və ya gümüş sikkələrə satılmasına qərar verdi. Bu, banklardan pul əmanətlərin geri qaytarılmasına, habelə kreditləşmənin davam etdirilməsi qabiliyyətinin azaldılmasına gətirib çıxardı.
Bundan əlavə, 1836-cı ildə qanunvericilikdə «Depozit Aktını» (Deposit and Distribution Act of 1836) qəbul edildi. O, müxtəlif dövlətlərdə banklar arasında rəqabət şəraitinin bərabərləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdu. ABŞ Xəzinədarlığına məxsus pullar bəzi banklardan çıxarılmış və başqalarının xeyrinə paylanmalıdır. Söhbət dövlət torpaqlarının vergiyə cəlb edilməsi və satılması nəticəsində alınan 35 milyon dollarlıq büdcə profisitinin təxminən 30 milyon dollarından gedir. Benefisiarlar dövlət bankları idi, onların paytaxtı yerli hökumətlərin iştirakı. ABŞ Xəzinadarlığından depozitlərinin çıxarılması bir sıra banklarda likvidlik böhranı yaratdı. ABŞ Xəzinadarlığı pullarının paylanmasını 1837-ci ildə büdcə profisiti defisitə çevrildiyi zaman dayandırıldı.
1832-ci ilin iyul ayında ABŞ prezidenti Andrew Jackson 1836-cı ildə sona çatan ABŞ-ın İkinci Bankının lisenziyasını yeniləməyə icazə verən bir qanun layihəsini veto etdi. ABŞ-ın İkinci Bankı banknotların və hökumətin maliyyə agenti kimi çıxış etdi. Federal bir lisenziyanın imtina edilməsinə görə ABŞ-ın İkinci Bankı Pennsylvania ştatından lisenziya almış və 1833-cü ildən etibarən regional bank kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bir federal bank statusundan məhrum olmaq ı ABŞ Xəzinadarlıq fondlarının hesablarından pulların çıxarılmasına gətirib çıxardı,bundan sonra o, nə bankları nə də sahə işçilərinı dəstəkləməyəcəkdi.
İngiltərə Bankının siyasəti
1836-cı ildə, uzun müddət sabit faiz dərəcələrindən sonra İngiltərə Bankı pul siyasətini sərtləşdirməyə qərar verdi. Bunun səbəbi idxalın artması səbəbindən, funt sterlinq dərəcəsinin qızılın saxlanmasına sərf olunan metal ehtiyatların həcminin azalması idi. İngiltərənin Bankının Direktorlar Şurası tədricən faiz dərəcəsini London bazarına xarici kapitalın cəlb edilməsi və qızıl ehtiyatlarını artırmaq üçün 5% -ə qədər artırmağı qərara aldı. Birləşmiş Ştatlar və Birləşmiş Krallıq iqtisadiyyatları arasında sıx əlaqələri nəzərə alaraq ABŞ-da olan banklar kreditlər üzrə faiz dərəcələrini yüksəltməyə məcbur oldular. Bu, kredit təklifinin azaldılmasına gətirib çıxardı və kreditlər üçün girov kimi xidmət edən torpaqların qiymətini aşağı saldı.
Durgunluğun davamı
Böyük Britaniyada zəif məhsul buğda qiymətlərinin artmasına və pambığa tələbatın azalmasına gətirib çıxardı. Nəticədə, Amerika pambıqının qiyməti aşağı düşdü. Hər iki amilin təsiri – kredit təminatının azaldılması və pambıq qiymətlərində azalma – Amerika ticarətinə böyük təsir göstərmişdir. Kreditlərin itirilməsi bankların öhdəliklərini yerinə yetirə bilmədiklərinə və müştərilərə pulların qaytarılması məcburiyyəti yaratmasına gətirib çıxardı. Ölkə «xüsusi kredit paralicinə» ilə əhatə olundu.
İngiltərə iqtisadiyyatı pul siyasətini ləğv edərkən və pambıq qiymətləri yüksəldiyi zaman 1838-ci ildə Amerika iqtisadiyyatı bir qədər bərpa etdi. Ancaq 1839-cu ildə İngiltərə Bankı faiz dərəcəsini yenidən qaldırmaq məcburiyyətində qaldı. Böyük Britaniyada buğda məhsullarının bir sıra zəif məhsulu və ABŞ-da pambıq həcmi bir daha pambıq qiymətini azaldıb. 1842-ci ildə pambıq qiymətlərinin səviyyəsi 1836 səviyyəsinin yarısından az idi. Birləşmiş Ştatlar dərin tənəzzülə düşdü. Tələbin olmaması deflyasiyaya səbəb oldu: istehlakçı qiymətləri 40% -dən çox azaldı. Kanallar və dəmir yolları kimi infrastruktur sərmayələri demək olar ki, tamamilə dayandırıldı.
Cənub ştatların hökümətlərinin kredit götürmə qabiliyyətinin itirilməsi
İqtisadi böhran cənub əyalətlərinin hökumətlərinin maliyyə vəziyyətinə təhlükə yaratdı, çünki onlar regional inkişafda fəal iştirak edirdilər. Ştat hökumətləri yerli bankların genişlənməsini dəstəkləyirdilər. Onlar yeni yaradılmış bankların səhmlərini əldə etdilər, lakin nağd deyil, öz istiqrazları ilə ödəniş etdilər. Banklar, bir qayda olaraq, İngilis banklarına regional istiqraz satırdılar və qazancları əkinçiyə borc verirdilər. Böhrandan öncə onilliklər ərzində cənub ştatları yerli bankları maliyyələşdirmək üçün ən azı 50 milyon dollar ayırıblar. Hökumət həmçinin regional iqtisadiyyatın və gələcəkdə vergitutma bazasının artımına hesablanmış infrastruktur obyektlərinə investisiya qoymuşdur. 1835-ci ildən 1837-ci ilədək böhranın zivəsində ştat rəhbərliyi yerli yolları, kanalları, körpüləri və dəmir yollarını maliyyələşdirmək üçün 60 milyon dollardan çox məbləğ ayırdı.
Cənub ştatların dağılması yerli hökumətlərin borc öhdəliklərini yerinə yetirmək qabiliyyətini azaldır. 1841-ci ilin iyulunda Michigan əyaləti 5 milyon dollar istiqrazı defolt etdi. 1841-ci ilin sonunadək, İndiana, Maryland və Arkansas da defolt sırasına daxil oldular. 1842-ci ilin fevralında Florida və Missisipi hökumətləri də qatıldı. 1842-ci ilin avqust ayında Pennsylvania hökuməti öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilmədi. Sonuncu, 1842-ci ilə qədər davam gətirən Louisiana oldu.
Defoltlar Avropalı investorların inamına dağıdıcı təsir göstərmişdir. İngilis bankları, ştatları ödəmə qabiliyyətinə görə fərqləndirirdi: Amerika Birləşmiş Ştatlarının bütün layihələri donduruldu. Barings Bank (London) 1842-ci ildə ABŞ agenti bir ödənişsiz ştat qalmayana qədər heç bir yeni kredit verilməyəcəyini xəbərdar etdi. Federal hökumət də borc bazarından məhrum oldu. 1842-ci ildə London və Amsterdamda dövlət istiqrazlarının yerləşdirilmək cəhdi uğursuz nəticələndi.
İqtisadi bərpa
1843-cü ildə ABŞ iqtisadiyyatı ən aşağı səviyyəyə endi. Bəzi ştat hökumətləri borc öhdəliklərini yerinə yetirməyi davam etdirməyə razılaşdılar. Pensilvaniya və Merilend ştatının qanunverici orqanlarında borcları ödəmək üçün yeni vergilər tətbiq etmək üçün üç il siyasi mübarizə apardı. Ən böyük Avropa investisiya bankları, kreditorların lehinə qərar verilməsi üçün lobbistlərə səxavətlə pul ödəmişdi. Böhran regional hökumətlərin vergi siyasətində dramatik dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Əvvəllər əkinçilərin müqavimət göstərdiyi qeyri-proporsional əmlak vergiləri tətbiq edilmiş və ya artmışdır. Bəzi təxminlərə görə, vergilərdən büdcə gəlirlərinin payı 1842-48-ci ildə 1835-41 ilə müqayisədə iki dəfə artmışdır.
Bundan başqa, infrastruktur obyektlərinə dövlət xərcləri yenidən nəzərdən keçirildi. Nyu-York əyalətindəki millət vəkilləri, yeni bir əmlak vergisinin tətbiqi ilə birlikdə kanalın da inşasına qadağa qoydu. Miçiqan ştatınınqanunvericilik qurumu yeni tikinti layihələrini dayandırdı. 1846-ci ildən, Nyu-York yerli qanunları yeniləyincə, növbəti on il ərzində, ştatların üçdə ikisi iqtisadi qanunvericiliyi yenidən yazmışdır. Bu qanun xüsusi bank və şirkətlərə dövlət investisiyalarını məhdudlaşdırmış, dövlət və regional kredit şərtlərini dəyişdirmiş, regional və bələdiyyə borclarının həcminə görə kəmiyyət məhdudiyyətləri tətbiq edilmiş, əmlak vergisinin strukturunu dəyişdirmişdir.
Xarici şərtlər ABŞ iqtisadiyyatının tənəzzüldən qurtulmasına kömək etdi. 1846-cı ildə Britaniya Parlamenti taxıl tədarük tariflərini yenidən qurmağı qərara aldı və bu da Amerika buğda tələbatının artmasına gətirib çıxardı. Danimarka-Prussiya müharibəsi və Fransa, Avstriya, İtaliya və Macarıstanda inqilab Avropanı siyasi qarışıqlığa çevirdi. Meksika ilə ABŞ müharibəsi də iqtisadi böhranın sona çatmasına kömək etdi. İstehsalçı ölkə böyük şəhərlərdən gələn miqrantları çəkdi və işsizlik problemini azaltdı. Qızıl yataqlarının tapıldığı Kaliforniyanın birləşməsi iqtisadiyyatın inkişafı üçün yeni bir təkan verdi.
