İki ay öncə Mərkəzi Bank 15%-dən 13%-ə endirilməsi barədə qərar qəbul etmişdi. Eyni qərarla faiz dəhlizinin aşağı həddi 10%-dən 8%-ə, yuxarı həddi isə 18%-dən 16%-ə endirilmişdi. Bu gün yenidən uçot dərəcəsi aşağı salınıb: mərkəzləşdirilmiş resurslar üzrə faiz dərəcəsi 13%-dən 11%-ə, faiz dəhlizinin yuxarı həddi 16%-dən 14%-ə qədər ixtisar olunub. Faiz dəhlizinin aşağı həddi dəyişdirilməyib və 8% səviyyəsində saxlanılıb.
Məlumat üçün: Uçot dərəcəsi Mərkəzi Bankın kommersiya banklarına ayırdığı mərkəzləşdirilmiş resurslarla təminat, faiz dəhlizi isə Mərkəzi Bankın çərçivə alətlərinin (notlar, REPO əməliyyatı, depozitlərin cəlbi və s.) tətbiqi vasitəsilə strelizasiya əməliyyatları və vəsaitlərin yerləşdirilməsi üçün istifadə olunur.
Uçot dərəcəsi nədir və nəyə lazımdır?
Uçot dərəcəsi mərkəzi bankların pul kütləsini tənzimləyən əsas alətlərindən biridir (digər alətlər ehtiyat norması və açıq bazar əməliyyatlarıdı). İstər nəzəri, istərsə də ayrı-ayrı ölkələrin praktikası baxımından uçot dərəcəsində baş verən istənilən dəyişklik milli valyutanın məzənnəsinə, depozit və kredit faizlərinə, qiymətli kağızların gəlirliliyinə, səhmlərin dəyərinə təsirsiz qalmır. Bu təsirin fundamental səbəbi odur ki, uçot dərəcəsi bir əmtəə olaraq iqtisadiyyatda pulun dəyərini ifadə edir. Bank sektoru əhaliyə və biznes subyektlərinə pul satır (kredit) və onlardan pul alır (depozit), müxtəlif subyektlərdən borclanır və ya onlara borc verir (qiymətli kağızlar vasitəsilə). Və nəticədə kreditlər və depozitlər üzrə faizlər, qiymətli kağızlar üzrə gəlirlilik bilavasitə uçot dərəcəsinin təsiri altında formalaşır. Bir sözlə, iqtisadiyyatda pulun “topdansatıcısı” mərkəzi banklar, “pərakəndə satıcısı” isə kommersiya banklarıdır. Əmtəənin topdansatış dəyəri artırsa, onun pərakəndə qiymətinin də avtomatik dəyişməsi labüddür.
Azərbaycan reallığında isə faiz dərəcəsinin bir monetar tənzimləmə aləti olaraq iqtisadiyyata əhəmiyyətli təsirlərinin müşahidə edilməsi ilə bağlı polemikalar mövcuddur. Halbuki bu təsirləri ölçmək üçün real iqtisadi göstəriclər var və uçot dərəcəsinin dəyişilməsinə uyğun olaraq onların dinamikasında baş verən dəyişiklikləri izləmək kifayətdir.
Uçot dərəcəsinin dəyişdirilməsinin intensivliyi…
Təxminən son 5 ildə Azərbaycan Mərkəzi Bankı uçot dərəcəsinin dəyişdirilməsi ilə bağlı 12 dəfə qərar qəbul edib. Məsələn, 2012-2015-ci illərdə faiz dərəcəsinə 5 dəfə baxılıb və faiz 3-5% intervalında olub. Lakin 2016-2017-ci illərdə üst-üstə mərkəzləşdirilmiş kredit faizinə 7 dəfə yenidən baxılıb və uçot dərəcəsi 5-15% aralığında dəyişib.
Son ilyarımda – 2016-cı ilin sentyabrından 2018-ci ilin fevralınadək uçot dərəcəsi 15% səviyyəsində sabit saxlanılıb. Həmin müddətdə faiz dəhlizinin aşağı həddi 0.1-10%, yuxarı həddi 5-18% intervalında hərəkət edib.
Milli valyutanın məzənnəsində baş verən dəyişikliklər…
Təcrübədə uçot dərəcəsinin milli valyutanın məzənnəsinə təsiri bir neçə kannalla baş verir. Əvvəla, effektiv və xarici kapitala tam açıq fond və borc bazarının mövcud olduğu şəraitdə milli valyutanın məzənnəsi uçot dərəcəsinin dəyişdirilməsindən qısa müddətə təsirlənir. Mexanizm sadədir: dərəcə artırsa, qiymətli kağızların gəlirliliyi yüksəlir, spekulyativ kapital və “isti pullar” qazanc götürmək üçün ölkəyə axır, milli valyutaya tələbat artdığı üçün yerli pul vahidi bahalanır. Uçot dərəcəsi aşağı salındıqda “isti pullar” daha yüksək qazanc üçün ölkəni tərk edir, spekulyativ kapital daha yüksək qazanc axtarışına çıxır və fond bazarından kənar yüksəkgəlirli alətlərə (məsələn, əmtəə bazarlarında) meylənnir.
Azərbaycan reallığında uçot dərəcəsində baş verən kəskin dəyişikliklər milli valyutanın məzənnəsində baş verən dəyişikliklər arasında əlaqə yoxdu. Xüsusilə də 2012-2014-ci illərdə faiz dərəcəsinin 3.5-5% intervalında hərəkət etdiyi dövrdə manatın məzənnəsi tam qalmış, 2015-2017-ci illərdə isə dərəcənin 3%-dən 15%-ə yüksəldiyi şəraitdə milli valyuta nəinki bahalanmış, əksinə 2 dəfədən çox dəyər itirmişdi.
Məzənnə və faiz dərəcəsi arasında əlaqənin olmamasının səbəbi yalnız yuxarıda qeyd edilən amil – inkişaf etmiş fond bazarının yoxluğu deyil. Həmçinin ölkədə milli valyutanın dəyərini formalaşdıran sərbəst məzənnə rejimi mövcud deyil və idarə olunan üzən məzənnə rejimi şəratində faiz dərəcəsinin milli valyutanın nominal kursuna adekvat təsirini gözləməyə dəyməz.
Mərkəzləşdirilmiş kredit resursları ilə təminatda baş verən dəyişikliklər..
Uçot dərəcəsində baş verən dəyişikliklərin Mərkəzi Bankın kommersiya sektoruna verdiyi mərkəzləşdirilmiş kreditlərin həcminə və dinamikasına təsiri birbaşadır.
Uçot faizinin kifayət qədər aşağı olduğu 2012-2015-ci illərdə Mərkəzi Bankın kommersiya banklarına verdiyi kreditlərin həcmi xeyli böyük olub, lakin 2016-2017-ci illərdə faiz dərəcsinin kəskin artımına adekvat olaraq yenidənmaliyyələşdirmə kreditlərinin məbləği də əvvəlki dövrün ən yüksək göstəricisi ilə müqayisədə 6 dəfədən çox azalıb. Belə ki, 2012-2014-cü illərdə mərkəzləşdirilmiş kreditlərin həcmi 3.2-3.3 mırd. manat intervalında dəyişib, 2015-ci ildə həmin göstəici 6.1 mlrd. manata yüksəlmiş, 2016-cı ildə 2 mlrd. manata, 2017-ci ildə isə 924 mln. manata enmişdir.
Açıq bazar əməliyyatlarının və dövlət qiymətli kağızlarının gəlirliliyi…
Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, Mərkəzi Bankın strellizasiya və vəsaitlərin yerləşdirilməsi üzrə alətləri – notlar, REPO və əks-REPO əməliyyatları, hərraclar vasitəsilə banklardan cəlb olnan depozitlər, eləcə də Maliyyə Nazirliyinin istiqarazları üzrə gəlirlilk faiz dəhlizinin aşağı həddi ilə uçot dərəcəsi arasında göstəriciyə uyğun formalaşır.
| 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | |
| MB-nin notlarının həcmi, mln. manat | 120 | 20 | 27 | 0 | 109.6 | 700 |
| Notların orta illik gəlirliliyi, % | 1.87 | 1.06 | 0.91 | 0.91 | 14.29 | 10.01 |
| REPO əməliyyatlarının həcmi, mln. manat | 57.2 | 1085.5 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| REPO əməliyyatlarının orta illik gəlirliliyi, % | 1.0 | 1.0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| DQİ-lərin həcmi, mln. manat | 204.6 | 161.4 | 200.3 | 122.6 | 277.4 | 739.8 |
| DQİ-lərin orta illik gəlirliliyi, % | 3.5 | 3 | 3.25 | 14.4 | 11 | |
| MB-nin kommersiya banklarından cəlb etdiyi depozitlərin həcmi, mln. manat | 0 | 0 | 0 | 0 | 1529.1 | 10380 |
| MB-nin kommersiya banklarından cəlb etdiyi depozitlərin orta illik gəlirliliyi, % | 0 | 0 | 0 | 0 | 12 | 12.3 |
| Faiz dərəcəsinin aşağı həddi | 1 | 1 | 0.1 | 0.1 | 12 | 10 |
Cədvəldən göründüyü kimi, REPO əməliyyatları bir alət olaraq tətbiq olunmayıb. Lakin notlardan, DQİ-lərdən və depozitlərdən fəal istifadı edilir. Uçot dərəcəsinin və onunla paralel faiz dəhlizinin parametrlərinin artımı şəraitində həm bu alətlərin dövriyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə genişlənib, həm də gəlirlilik səvəyyəsi yüksəlib.
Kredit və depozit faizlərində dəyişiklik…
Uçot dərəcəsi ilə kredit və depozitlərin faizləri arasında düz əlaqə mövcuddur. Faiz dərəcəsinin artımı milli valyutada kredit və depozit faizlərini də artırır, azalması isə həm kreditlərin, həm də depozitlərin faizini aşağı çəkir.
MB-nin statistikası göstərir ki, 2012-2017-ci illərdə manatla kreditlərin orta faiz dərəcəsi 14-20%, manatla depozitlərin orta faizi 7-11% intervalında dəyişib.
Xüsusilə də 2016-2017-ci illərdə uçot dərəcəsinin artımı şəraitində milli valyutada həm depozitlər, həm də kreditlər üzrə orta illik faizlər də yüksəlmişdi. Depozitlər üzrə faizlərin artımı daha yüksək olmuşdur. Faiz yüksəlişi kreditləri kifayət qədər bahalandırdığı şəraitdə kreditləşmədə kəskin azalma da diqqətdən yayınmır. Belə ki, 2015-2017-ci ilərdə manatla kreditlərin həcmi 40%-ə yaxın azalaraq 11 mlrd. manatdan 6.9 mlrd. manata enmişdir. Manatla depozitlərin həcmində isə artım baş vermişdir. Belə ki, 2015-ci ilə nisbətən 2017-ci ildə manatla depozitlərin həcmi təxminən 50% və ya 2.3 mlrd. manat artaraq 6.6 mlrd. manata çatmışdır.
İnflyasiya və pul bazasının həcmi…
Uçot dərəcəsi ilə inflyasiya arasında da əlaqə tərsdir: hökumət faiz dərəcəsini artırmaqla inflyasiyanı azaltmağa (əsasən kreditlərə tələbatı azaltmaq yolu ilə), faizləri aşağı salmaqla deflyasiyadan can qurtarmağa (inflyasiya yaratmağaq) nail olur.
Rəsmi məlumata görə, 2012-2015-cü illərdə faiz dərəcəsinin sabit mövqeyinə qiymətlər də kəskin dəyişikliklər baş verməmişdir. Lakin 2016-2017-ci illərdə ikirəqəmli inflyasiya şəraitində Mərkəzi Bank həmçinin “ikirəqəmli uçot dərəcəsi”nə keçmişdir. Lakin istər uçot dərəcəsinin kəskin artımı, istərsə də kreditləşmədə kəskin azalma inflyasiyanın azalması ilə müşahidə edilməmişdir. Mərkəzi Bankın sərt pul-kredit siyasəti şəraitində hökumətin daha mötədil xərc siyasəti yeritməsi pul bazasının artımı ilə müşaiyət olunmuşdur. Belə ki, 2012-2015-ci illərdə pul bazası 40%-dək daralsa da, 2017-ci ildə 2015-ci illə müqayisədə pul bazasında 20%-dən çox genişlənmə baş vermişdir.
Nəticə…
Azərbaycanın mövcud iqtisadi reallığında uçot dərəcəsinin dəyişilməsinin təsiri Mərkəzi Bankın açıq bazar əməliyyatlarının və Maliyyə Nazirliyinin DQİ-lərinin həcmi və gəlirliliyi, kredit və depozitlərin həcmi və faiz dərəcələri məhdudlaşır. Yaxı dövrdə Mərkəzi Bankın monetar qərarlarının təsiri ilə baş verəcək mümkün dəyişiklikləri izləmək üçün ilk öncə sadalanan iqtisadi parametrləri izləmək gərəkdir.
—MÜƏLLİF—
Rövşən Ağayev
