WEF-in (World Economic Forum) illik qlobal risk hesabatlarına əsasən şirin su qıtlığı bəşəriyyətin yaxın gələcəkdə üzləşəcəyi əsas təhlükələrdən biridir. Əslində, narahatlıq doğuran şirin su qıtlığının özü deyil, həm də onun bütün bəşəriyyət üçün dağıdıcı nəticələridir – silahlı münaqişələr və sosial kataklizmlər, su qıtlığından əziyyət çəkən regionlardan kütləvi miqrasiya, iqlim dəyişikliyi.
Bir çox ekspertin fikrincə, su böhranı 2040-2050-ci illərdə, yəni cəmi 20-30 ildən sonra qlobal xarakter alacaq ki, bu da istər-istəməz dünyada, o cümlədən dünya iqtisadiyyatında struktur dəyişikliklərinə gətirib çıxaracaq.
İlk baxışdan elə gəlir ki, hər kəs üçün kifayət qədər su olmalıdır, lakin qıtlıq səbəbindən təxminən 4 milyard insan müxtəlif dərəcədə əziyyət çəkir, yəni dünya əhalisinin demək olar ki, yarısı.
– 20-ci əsrin əvvəllərində planetdə təxminən 1 milyard insanın içməli suya çıxışı yox idi.
– UNESCO-nun 2017-ci il məlumatlarına görə, hər gün beş yaşınadək 800-dən çox uşaq içməli su çatışmazlığından ölür, 2040-cı ilə qədər isə 600 milyona yaxın uşaq su ehtiyatlarının həddən artıq məhdud olduğu ərazidə yaşayacaq ki, bu da onların sağlamlığında ciddi ziyan vura bilər.
Şirin suya məhdud çıxış problemi ilə təkcə Yaxın Şərq və Şimali Afrikanın sakinləri deyil, həm də Mərkəzi Asiya, Hindistan, Koreya, Avstraliya, Rumıniya, Moldova, Macarıstan və hətta ölkənin şimal bölgələrinin sakinləri də üzləşirlər. Bununla belə, şirin su çatışmazlığı olmayan ölkələrdə də mövcud su ehtiyatlarından səmərəsiz istifadə, su təchizatı və kanalizasiya sistemlərinin deqradasiyası səbəbindən onun kəskin çirklənməsi problemi mövcuddur.
Şirin su, bildiyiniz kimi, təkcə əhalinin şəxsi ehtiyaclarını ödəmək üçün istifadə edilmir: bu, istehlak olunan suyun ümumi həcminin 8%-ni təşkil edir. Onun böyük payı kənd təsərrüfatının (təxminən 60%) və sənayenin (təxminən 30%) payına düşür.
– Bir avtomobil istehsal etmək üçün orta hesabla təxminən 150 min litr su, 1 barel neft (159 litr) hasil etmək üçün 7 min litr su lazımdır (Dünya Bankının ekspertlərinin fikrincə).
– Gücü 1 milyon kVt olan istilik elektrik stansiyası ildə bir kubmetrdən çox istehlak edir. Daha bir nümunə: 1 ton polad istehsalı üçün orta su sərfi ən azı 20 kubmetrdir.
– 1 ton taxıl idxalı 1000 kubmetr su idxalına bərabərdir.
– Son yüz il ərzində qlobal su istifadəsi altı dəfə artıb və davamlı olaraq artmağa davam edir, demoqrafik artım, iqtisadi inkişaf və dəyişən istehlak nümunələri kimi amillərin təsiri ilə ildə təxminən 1% artmaqdadır.
Müxtəlif ölkələrin su sərfiyyatı nə qədərdir?
Şirin su mənbələri planetdə olduqca qeyri-bərabər paylanır. Bəzi regionlarda su boldur, bəzilərində isə qıtlıqdır.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) məlumatına görə, ən böyük şirin su istehlakı Braziliya (8233 km3), Rusiya (4507 km3), Kanada (2902 km3), İndoneziya (2838 km3), Çin (2830 km3), Kolumbiya (2131 km3), ABŞ (2071 km3), Peru (1913 km3) və Hindistandadır (1897 km3).
Dünya Resursları İnstitutunun məlumatına əsasən, keçmiş SSRİ-in dörd respublikasında su qıtlığı müşahidə olunur – Azərbaycan, Özbəkistan, Moldova və Türkmənistan. Rumıniya, Moldova, Macarıstan və Türkmənistan şirin suyun təxminən 75%-ni, Azərbaycan Latviya, Sloveniya, Özbəkistan və Ukrayna isə təxminən 50%-ni xaricdən alır.
Dünyada orta günlük su istehlakı hər bir ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinin təsiri altındadır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, insanın şəxsi ehtiyaclarını ödəmək üçün gündə 50-100 litr suya ehtiyacı var. Afrikanın kənd yerlərində bu göstərici normadan xeyli aşağıdır və gündə 10-20 litr təşkil edir. ABŞ-da isə əksinə, normadan yüksəkdir – 450 litr, Kanadada – 340 litr, Yaponiyada – 320 litr. Qərbi Avropada su təchizatı xidmətinin yüksək qiyməti səbəbindən göstəricilər 130-180 litr arasında dəyişir. Qeyd edək ki, ruslar avropalılardan daha israfçıdırlar. Rusiyada orta hesabla hər şəhər sakini 250 litr su xərcləyir. Amma ən israfçı Səudiyyə Ərəbistanı sakinləridir: burada adambaşına su sərfiyyatı 500 litrdir.
Su bahalı əmtəəyə necə çevrilir
İndiyə kimi su, hava kimi, ən əlçatan və pulsuz təbii ehtiyaclardan biri hesab olunurdu. Bu gün siz su üçün pul ödəməlisiniz, baxmayaraq ki, bəzi ölkələrdə su hələ də ucuzdur. Məsələn, ABŞ-da bir qallon suyun (təxminən 4 litr) qiyməti 0.01 dollardan aşağıdır, Türkmənistanda isə içməli su ümumiyyətlə pulsuzdur. Avropaya gəldikdə, məsələn, Danimarkada suyun qiyməti hər kubmetr demək olar ki, 12 dollardır.
Təmiz içməli su bahalaşır – bu, qablaşdırılmış suya artan tələbatda özünü büruzə verir. Təkcə ruslar ildə təxminən 5.8 milyard litr su içirlər, yəni adambaşına orta hesabla 40 litr. Avropada bu rəqəm daha yüksəkdir və ildə adambaşına 140 litr təşkil edir. ABŞ-da göstəricilər ildə təxminən 205 litrdir və 2010-cu ildən 2020-ci ilə qədər ölkədə qablaşdırılmış suyun istehlakı 30%-dən çox artıb.
Təbii ki, bu tendensiyaya effektiv marketinq və insanların, xüsusən də inkişaf etmiş ölkələrdə sağlam həyat tərzi sürmək istəyi təsir edir. Amma bir fakt da var ki, qablaşdırılmış su kran suyundan daha təhlükəsiz hesab olunur və bir çox hallarda haqlı olaraq belədir. Baxmayaraq ki, burada hər şey o qədər də sadə deyil.
Təhlükəsiz içməli suya artan tələbat istər-istəməz qablaşdırılmış suyun qiymətini artırır. Son iki onillikdə qablaşdırılmış suyun satışı qlobal içki bazarının ən sürətlə böyüyən seqmentinə çevrilib.
2021-ci ildə qablaşdırılmış suyun qlobal bazarı 240 milyard dollar həcmində qiymətləndirilir. “Megatrends”in proqnozlarına görə, o, 11.1% artacaq və 2028-ci ilə qədər 505 milyard dollara çatacaq.
Hazırda bu bazarın ən sürətlə böyüyən seqmenti Asiya-Sakit Okean regionudur (dünya bazarının 33%-i). Analitiklər proqnozlaşdırırlar ki, Latın Amerikası, Yaxın Şərq və Afrikada su təchizatı infrastrukturunun pisləşməsi və kanalizasiya vasitələrinin qeyri-kafi olması səbəbindən qablaşdırılmış suya tələbat kəskin şəkildə artacaq.
Bu yaxınlara qədər kim təsəvvür edə bilərdi ki, su “qara qızıldan” daha baha başa gələcək? 2020-ci ilin yanvarın ayına olan məlumata görə, Rusiyada satılan 14 çeşid qablaşdırılmış suyun litrinin orta qiyməti benzin və dizel yanacağının qiymətindən dəfələrlə bahadır.
Nə üçün 21-ci əsr su müharibələri əsri ola bilər?
Təkcə 1950-2000-ci illər arasında su ilə bağlı 500-dən çox ərazi mübahisəsi olub. Onların bəziləri silahlı toqquşmalarla nəticələnib.
Su ehtiyatları 1967-ci ildə Ərəb-İsrail müharibəsinin əsas səbəblərindən biri idi. İsraillilər ölkənin əksər hissəsini su ilə təmin edən “Ümumisrail su kəməri” açdıqdan sonra bölgənin onsuz da qıt olan su mənbələrini suriyalılardan qoruyurdular. Bu layihənin həyata keçirilməsi İsrailin varlığını təhlükə altına qoydu.
1975-ci ildə suriyalılar Fərat çayı üzərində bənd tikdilər və bu, az qala Suriya ilə İraq arasında açıq silahlı toqquşmağa səbəb oldu. 1998-ci ildə Türkiyə rəhbərliyi Fərat çayında bəndlər sistemi qurmağı planlaşdırdığına görə Suriya Türkiyə ilə müharibə ərəfəsində idi.
Sudanın şimal-qərbindəki Darfur bölgəsində 2003-cü ildə başlayan və 200 minə yaxın insanın həyatına son qoyan münaqişənin əsas səbəblərindən biri suya çıxış olub.
50-ci illərdə ingilis geoloqları Sahara səhrasında Nubian su qatını kəşf etdilər- dünyanın ən böyük şirin su mənbəyi, böyük hissəsi Liviya ərazisinə düşür. 20-ci əsrin 80-ci illərdə Müəmmər Qəddafi bəşəriyyət tarixində ən böyük layihələrdən birini həyata keçirməyə başladı. Layihənin məqsədi Sahara səhrasının böyük bir hissəsini çiçəkli bağçaya çevirmək idi. O, Afrika qitəsinin şimal hissəsində su və qida problemini aradan qaldırmaq məqsədini daşıyırdı. Lakin Liviya liderinin arzuları gerçəkləşmədi. “Yaşıl İnqilab” əvəzinə Qəddafinin ölümü və Liviyanın faktiki dağılması ilə nəticələnən “ərəb baharı” başladı.
Bəzi analitiklərin fikrincə, 2011-ci ildə Liviyaya beynəlxalq müdaxilənin məqsədi təkcə Qəddafini devirmək, ölkənin neft ehtiyatlarına nəzarəti bərqərar etmək deyil, həm də Nubiya üfüqünün zəngin su ehtiyatlarına çıxış əldə etmək olub.
Suriyada beş ildir davam edən misli görünməmiş quraqlıq ölkə iqtisadiyyatına, kənd təsərrüfatına və infrastrukturuna böyük ziyan vurmuş, 2011-ci ildə vətəndaş müharibəsi ilə nəticələnən daxili ictimai-siyasi gərginliyin artmasına səbəb olmuşdur. Bu müharibənin nəticələri hamıya məlumdur: yarım milyona yaxın ölü və milyonlarla qaçqın.
Əlbəttə ki, müharibələrin tək səbəbi su deyil, lakin bu, bütün dünyada gərginliyi artıran, daxili və beynəlxalq münaqişələrin alovlanmasına səbəb ola biləcək gərginliyin əsas amillərdən birinə çevrilir. Artan su qıtlığı istər-istəməz bu tendensiyanı gücləndirəcək. Buna görə də, bir çox ekspertlərin hesab etdiyi kimi, 21-ci əsr su müharibələri əsrinə çevrilə bilər.
Su qıtlığının qarşısını almaq mümkündürmü?
– su anbarları
Çözümlərdən biri, lakin daha çox palliativ, su anbarlarının tikintisidir. 20-ci əsr bu baxımdan bir sıçrayış idi. Son 50-70 ildə su anbarlarının sayı on dəfə artıb. Ümumilikdə dünyada 60 mindən çox su anbarı yaradılmışdır ki, onların ümumi həcmi (6500 kub km) Yer kürəsinin bütün çaylarında birdəfəlik su həcmindən 3,5 dəfə çoxdur. Birlikdə onlar 400.000 kvadratmetr ərazini əhatə edir, hansıki Qara dənizin sahəsi ilə müqayisə edilə bilər.
– duzlu suyun duzsuzlaşdırılması və çirkab suların təmizlənməsi üçün yeni texnologiyalar
Bu baxımdan dünya lideri çirkli suyun 70%-ə qədərinin təmizləndiyi İsraildir. Dünyanın ən böyük neft istehsalçılarından biri və eyni zamanda adambaşına su istehlakı üzrə çempion olan Səudiyyə Ərəbistanı gündə 5,5 milyon kubmetr neft hasil edir. Xatırladaq ki, 1 barel neft çıxarmaq üçün 159 litr su tələb olunur.
– Alternativ həllər
Su təbəqələri adətən yerin dərinliklərində yerləşir və onlara çatmaq üçün ultradərin quyuların qazılması tələb olunur. Texniki cəhətdə bu mümkün olsa belə, olduqca baha başa gəlir.
Olduqca fantastik ideyalar da irəli sürülür, məsələn, su mübadiləsini tənzimləmək üçün yağış buludlarına təsir etmək və ya ondan su kondensatını çıxarmaq üçün dumandan istifadə etmək.
Aysberqlərdən və buzlaqlardan şirin suyun çıxarılması da müzakirə olunur. Lakin hazırda bunun texniki cəhətdən mümkün olmaması ilə yanaşı, bu cür layihələrin planetin ekologiyası üçün hansı nəticələrinin ola biləcəyi məlum deyil.
Nə olursa olsun, qlobal su qıtlığı probleminin həlli üçün bütün bəşəriyyətin birgə səyləri tələb olunur. Lakin dünya getdikcə daha çox qütbləşir, razılaşdırılmış qərarlar qəbul edir və onları beynəlxalq səviyyədə həyata keçirmək getdikcə çətinləşir. Pandemiya, ən azı müvəqqəti olaraq digər qlobal problemləri arxa plana keçirərək, dövlətləri sərhədlərini bağlamağa və öz daxili narahatlıqlarına diqqət yetirməyə məcbur etdi.
Lakin qlobal problemlər qlobal adlanır, çünki bu və ya digər şəkildə birbaşa və ya dolayı yolla planetin bütün sakinlərinə istisnasız təsir göstərir. Odur ki, bu gün su qıtlığı yaşamayan ölkələr yadda saxlamalıdırlar ki, gec-tez bu problemin dağıdıcı nəticələri ilə üzləşəcəklər.
