İRAN VƏ İSRAİL ARASINDAKI gərginləşən münaqişə dünya ictimaiyyətinin diqqətini yenidən İran İslam Respublikasının nüvə ambisiyalarına və onların atom silahı atmağa qadir olub-olmadığına yönəldib. Banker.az xəbər verir ki, bununla bağlı “Bloomberg” agentliyi məqalə hazırlayıb. Bildirilir ki, ABŞ-nin Tehranla bağlanmış İrana sanksiyaların yüngülləşdirilməsi müqabilində nüvə fəaliyyətlərini məhdudlaşdırdığı sazişdən çıxmasından sonra İran son illərdə nüvə materiallarının istehsalını artırmağa başladı. Agentlik yazır ki, bu gün İran lazım olan zənginləşdirilmiş uranın bir bombaya yetəcək qədərini bir həftədən az müddətdə istehsal edə bilər. Ancaq işlək bir qurğu hazırlamaq üçün yanacağın silahlaşması prosesinə yiyələnmək, eləcə də uzaq bir hədəfi vurmağa qadir bir cihaz istehsal etməyə hələ var.
İran bombanın hazırlanması üçün nələr edib?
2015-ci ildə bağlanmış tarixi sazişə əsasən, Tehran 15 il müddətində uranı 3.7%-dən çox zənginləşdirməyəcəyinə (bu, nüvə elektrik stansiyaları üçün lazım olan uran-235 izotopunun konsentrasiyasıdır) söz vermişdi. O həmçinin zənginləşdirilmiş uran ehtiyatını 300 kiloqramda saxlamağı vəd verib, bu da sazişdən əvvəlki dövrə nisbətən təxminən 3%-ə bərabərdir.
Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (IAEA) müfəttişlərinə görə, İran bu sazişin şərtlərinə əməl edirdi, lakin 2018-ci ildə ABŞ o zamankı prezident Donald Trampın dövründə sazişdən çıxdı. Həmin vaxt İranın atom zənginləşdirilməsi səylərinə qoyulmuş məhdudiyyətlər onun bir nüvə silahını təmin etmək üçün kifayət qədər nüvə materialını istehsal etməsi üçün bir il lazım olacağını göstərirdi.
ABŞ sazişdən çıxıb sanksiyaları yenidən tətbiq etməyə, İran isə sazişin nəzərdə tutduğu iqtisadi faydaları verməkdən imtina etməyə başladıqdan bir il sonra Tehran proqramını yenidən gücləndirməyə başladı. Əgər liderləri ağır metalları adətən silahlar üçün istifadə olunan 90% səviyyəsinə qədər təmizləmək qərarına gəlsələr, İran kifayət qədər zənginləşdirilmiş uran toplayıb ki, bir neçə bomba düzəltsin. Üstəlik, İran təkcə zənginləşdirməni 20%-ə qaytarmayıb, həm də ilk dəfə olaraq 60%-ə çatdırıb ki, bu da IAEA-nın silah səviyyəli yanacaqla texniki olaraq fərqləndirilməyən bir səviyyə olduğunu deyir.
IAEA məlumatlarına görə, İran mühəndisləri hər rüb təxminən bir bomba üçün kifayət edəcək qədər 60%-lik zənginləşdirilmiş uran istehsal edir. Həmin material tez bir zamanda silahların əksəriyyətində istifadə olunan 90% səviyyəsinə qədər zənginləşdirilə bilər və daha sonra sadə bir döyüş başlığında istifadə olunan 15 kiloqram yanacaq istehsal oluna bilər.
Zənginləşdirmə niyə bu qədər vacibdir?
Atom parçalanmasını başlatmaq üçün zəruri olan materialı əldə etmək, nüvə enerjisi və ya silahlar hazırlamaq prosesində ən çətin addımdır. Ölkələr uran filizindəki maddənin 1%-dən azını təşkil edən, lakin parçalanma zəncir reaksiyasını dəstəkləmək üçün açar olan uran-235 izotoplarını istehsal etmək üçün sənaye infrastrukturu yaratmalıdırlar.
Minlərlə sentrifuqa yüksək sürətlə fırlanaraq bu materialı ayırmaq üçün istifadə olunur. IAEA uran ehtiyatlarında qram səviyyəsində dəyişiklikləri izləyir ki, materialın silahlar üçün istifadə edilmədiyinə əmin olsun.
İran həmişə nüvə enerjisi üçün çalışdığını, nüvə silahları hazırlamaq istəmədiyini iddia edib, lakin dünya gücləri bu iddiaya şübhə ilə yanaşıblar.
İran Fordou və Natanzda yerləşən iki əsas zənginləşdirmə obyektində poladla möhkəmləndirilmiş yeraltı qurğular inşa edib ki, onları hava hücumu ilə hədəf almaq çətin olsun.
İranın nüvə silahını işə salmaq üçün başqa nəyə ehtiyacı var?
Yararlı materialdan əlavə, bir bomba mexanizmi və onu çatdırmaq üçün vasitə də lazımdır. İranın artıq sadə bir silah yığma partlayıcı qurğu hazırlamaq üçün texniki biliklərə sahib olması ehtimal olunur. Bu tip silah ABŞ-nin 1945-ci ildə Xirosimaya atdığı bombaya bənzərdir. İranlı bir pilot düşmən ərazisinə daxil olaraq bu bombanı atmalıdır. Alternativ olaraq, avadanlıq quru yolu ilə göndərilən konteynerin içərisində və ya bir gəmi üzərində daşına bilər.
Uzaq hədəfi vurmaq üçün İranın balistik raketlərdən birinin üzərinə yerləşdirilə biləcək qədər kiçik bir döyüş başlığına və raketin Yer atmosferinə yenidən daxil olarkən salamat qalmasına ehtiyacı var. Tehran nüvə döyüş başlığı hazırlamaq bacarığına sahib olduğunu göstərən testlər həyata keçirməyib.
İran bu cür cihazın yığılması üzərində 2003-cü ilə qədər tədqiqatlar aparmışdı. ABŞ kəşfiyyat hesabatlarına görə, həmin tədqiqatlar çox güman ki, bərpa edilməyib. İranın bu işləri tamamlaması üçün nə qədər vaxt lazım olacağına dair təxminlər dörd aydan iki ilədək dəyişir. Onun ən güclü balistik raketi təxminən 5 000 kilometr məsafəni qət edə bilər ki, bu da bütün Avropanı hədəf ala biləcəyi anlamına gəlir.
İsrail İranın nüvə obyektlərinə hücum edə bilərmi?
İsrail nüvə silahına sahib olan İranı mövcudluq üçün risk hesab edir və onun nüvə ambisiyalarını zor gücü ilə dayandırmağa çalışıb. Güman olunur ki, İsrail 2010-cu ildən bəri Tehranda altı iranlı nüvə aliminin öldürülməsinin və İrandakı bir neçə nüvə obyektinə edilən hücumların arxasında dayanır.
İran silah hazırlamaq ərəfəsində olduğu halda, İsrail rəsmiləri dəfələrlə İrandakı nüvə proqramını hava qüvvələrindən istifadə edərək vuracaqlarını bildiriblər. Ölkə 2022-ci ildə keçirilən “Od arabaları” adlı müharibə simulyasiyasında bu hücum planlarını sınaqdan keçirmişdi.
Bloomberg yazır ki, İsrail 1981-ci ildə İraqda tikilməkdə olan bir reaktoru və 2007-ci ildə Suriyanın ehtimal edilən nüvə obyektini uğurla məhv etsə də, İranla bağlı qarşıya çıxan çətinliklər daha böyükdür. Onun obyektlərinin sayı o qədər çoxdur ki, kəşfiyyat rəsmiləri bir hücumun yalnız İranın nüvə silahı hazırlamaq üçün lazım olan texnologiyaları bir araya gətirmək qabiliyyətini yubatmaqla nəticələnəcəyini xəbərdar ediblər. Əlavə olaraq, istənilən hücum mürəkkəb olacaq, çünki İsrailin ən qabaqcıl döyüş təyyarələri İrana zərbə endirmək və evlərinə təhlükəsiz qayıtmaq üçün havadan yanacaq doldurmağa ehtiyac duyacaqlar.
IAEA-nın Baş direktoru Rafael Qrossi İranın apreldə İsrailə qarşı həyata keçirdiyi ilk raket hücumundan sonra təhlükəsizlik tədbiri olaraq nüvə obyektlərini müvəqqəti bağladığını bildirib. O, İsrailin İranın nüvə obyektlərinə hücum ehtimalı barədə hər zaman narahat olduğunu və “son dərəcə ehtiyatlı” davranmağa çağırmışdı.
