BANKER.AZ — ABŞ dollarına xas bir xüsusiyyət var ki, iqtisadi və ya geosiyasi gərginlik dövrlərində dəyər qazanmağa başlayır. Lakin indi durum fərqlidir. Donald Trampın yenidən supergücün prezidenti seçilməsindən sonrakı aylarda bu baş vermədi. O, böyük idxal tariflərini elan edib, sonra onları dəyişib, bəzən isə təxirə saldığı vaxtda, ABŞ valyutası kəskin ucuzlaşdı. İlin əvvəlindən bəri dollar dünyanın əsas valyutalarından ibarət 6 əsas səbət (DXY indeksi) qarşısında təxminən 6% dəyər itirib.
Görünən budur ki, valyutalarının zəifləməsi prezident Trampı narahat etmir, çünki o, bəzi hallarda zəif dolların Amerika istehsalını stimullaşdıra biləcəyinə eyham vurub. Amma zəif valyutanın ABŞ və dünya iqtisadiyyatına təsiri müxtəlif yollarla özünü göstərə bilər. Simvolik məqam ondadır ki, dünyada əsas ticarət valyutası dəyər itirdikcə, Amerikanın qlobal liderliyinə olan inam da daha çox sual altına düşür. ABŞ-da idxal mallarının bahalaşması gözlənilir, daha ucuz dollar isə Amerika məhsullarını xarici alıcılar üçün daha cəlbedici edə bilər.
Dolların dünyada gücü…
ABŞ dolları qlobal valyutaya ən yaxın nümunə hesab edilir. O, beynəlxalq maliyyənin təməl daşı və əksər beynəlxalq əməliyyatlarda üstünlük verilən tədavül vasitəsidir. ABŞ valyutasını həm də xarici siyasət aləti kimi istifadə edir: məsələn, Ukrayna müharibəsi fonunda Rusiyanın dollarla ticarətə çıxışı məhdudlaşdırıldı. Bu qlobal miqyasda narahatlıq yaratmağa başladı. Bəzi ölkələrə dolların dominantlığına görə əndişə yaranıb. Rusiya ilə barəabər Braziliya, Çin, Cənubi Afrika və Hindistanın daxil olduğu BRICS bloku dollardan uzaqlaşma ideyasını irəli sürür, amma bu istiqamətdə irəliləyiş hələlik zəifdir.
Bəs bu valyuta niyə ucuzlaşır?
Zəifləmənin iki əsas səbəbi var. Əvvala Trampın tariflərinin iqtisadi yavaşlamaya səbəb olacağı qorxusudur. Tariflərin davamlı dəyişdirilməsi bu narahatlığı gücləndirir və investorlar qeyri-müəyyənlik dövründə dolların “təhlükəsiz liman” statusunun davamlılığına şübhə ilə yanaşmağa başlayırlar. Trampın aprel ayında əksər ticarət tərəfdaşlarına qarşı tariflər elan etməsindən sonra ABŞ-da tənəzzül ehtimalı artıb. Bu da Federal Ehtiyat Sisteminin faiz dərəcələrini endirəcəyi gözləntilərinə səbəb olub. Təbii ki, faiz endikcə investorlar daha yüksək gəlir gətirən bazarlara yönəlir və bu da dolların zəifləməsinə səbəb olur. “Carry Trader”lər mövqe seçmək məcburiyyətində qalır.
Amma iqtisadçılar, analitiklər və strateqlər dollar üçün daha dərin təhdidlər görürlər. Məlumdur ki, qlobal valyuta statusu güclü demokratiyaya bağlıdır: qanunun aliliyi, müstəqil mərkəzi bank, azad və ədalətli seçkilər, həmçinin mətbuat azadlığı kimi prinsiplər vacibdir. Trampın prezidentliyinin ikinci dönəmi bu prinsiplərin hər birini şübhə altına qoyur, bu isə dollara olan inamı sarsıdır. ABŞ-ın II Dünya Müharibəsindən bəri ən böyük dövlət borcu da əlavə risk yaradır – investorlar ABŞ-ın borc öhdəliklərini yerinə yetirmə qabiliyyətindən şübhələnə bilərlər.
Bəs baha dollar lazımdırmı?
Tramp administrasiyası bu məsələdə ziddiyyətli siqnallar verir. Məsələn, bir tərəfdən Tramp dolların digər əsas valyutalara qarşı zəifləməsini istəyir, amma eyni zamanda onun qlobal maliyyədə əsas valyuta statusunun qalmasını arzulayır. Prezident uzun müddətdir ki, əsasən Asiyadakı ölkələri öz valyutalarını süni şəkildə ucuzlaşdıraraq ticarətdə üstünlük əldə etməkdə ittiham edir. Güclü dollar ABŞ mallarının xarici alıcılar üçün bahalaşması deməkdir və bu, Amerika istehsalçılarına zərər vura bilər.
Digər tərəfdən, sabit və güclü valyuta borclanma xərclərini aşağı səviyyədə saxlayır və Amerikanın geosiyasi gücünü qoruyur. ABŞ maliyyə naziri Skott Bessent dəfələrlə bildirib ki, ABŞ-ın “güclü dollar” siyasəti dəyişməz olaraq qalır. Amma ticarət naziri Hovard Lutnik zəif dolların ixracçılar üçün üstünlüklərindən danışır. Ağ Evin İqtisadi Məsləhətçilər Şurasının sədri Stiven Miran isə ABŞ-ın ehtiyat valyutaya sahib olmasının “yük” olduğuna işarə edib — bu Vaşinqtondan uzun illər eşidilməmiş bir mövqedir. Ənənəvi yanaşmaya görə, ehtiyat valyutaya sahib olmaq “imtiyazdır”: çünki investorlar təhlükəsizlik üçün daha aşağı faizlərə razılaşır və bu, borclanmanı ucuzlaşdırır. Aşağı faizlər isə istehlakçılar üçün kredit, avtomobil krediti və ipoteka xərclərini azaldır.
Dollar əsas dünya valyutası statusunu itirə bilərmi?
Mümkündür. Lakin bunun baş verməsi üçün qlobal maliyyədə, iqtisadi artımda və geosiyasətdə köklü dəyişikliklər teləb olunur və belə bir keçid çox yavaş olacaq. Xarici investorlar (diqqətə alınası əsas məsələdir) ABŞ-ın səhmləri və istiqrazlarında $31 trilyon dəyərində aktivlərə sahibdir və onların satışına uzun vaxt gərək olacaq. Daha real ssenari ondan ibarətdir ki, dünya çox valyutalı dövrə daxil ola bilər ki, bu da dollar yenə üstün olsa da, indiki qədər dominant olmayacaq. Dolların bu qədər möhkəm qalmasının səbəbi ABŞ iqtisadiyyatının böyüklüyüdür: onun həcmi Çin, Almaniya və Yaponiyanın birlikdə götürülmüş iqtisadiyyatları qədərdir.
Zəif dollardan kim udur, kim uduzur?
Əgər dollar digər əsas valyutalara qarşı davamlı olaraq zəifləsə, bundan ən çox ABŞ ixracçıları və istehsalçıları fayda götürəcək. Onların məhsulları xarici bazarlarda daha ucuz və rəqabətqabiliyyətli olacaq. Amma zəif dollar idxal inflyasiyasını artırır — çünki amerikalılar idxal məhsullarına daha çox pul ödəməli olurlar. Bu isə ABŞ iqtisadi artımına mənfi təsir göstərə bilər.
Zəifləmə davam etsə, bu, amerikalı istehlakçıların gündəlik həyatına təsir edəcək. Faiz dərəcələri yeqin ki, yüksələcək və bu, ipoteka, avtomobil krediti və kredit kartları üzrə ödənişləri bahalaşdıracaq. Daha yüksək faizlər hökumətin büdcə kəsirini maliyyələşdirməsini də çətinləşdirəcək və Konqres bəlkə də xərcləri ciddi şəkildə azaltmağa məcbur qalacaq.
Dolların “zəifləməsi” ilə bağlı narahatlıqlar əvvəl də olub. 1990-cı illərdə yapon yeni, 2000-ci illərin əvvəlində isə avro potensial alternativ sayılırdı. Amma Avropadakı borc böhranı avronun statusuna zərbə vurdu. ABŞ-da qızıl standartdan imtina (1971) və 2008-ci il maliyyə böhranı da dolları sarsıtsa da, valyuta öz statusunu qoruyub — əsasən iqtisadi gücə və alternativin olmamasına görə.
Aprelin əvvəlində Avropa və Yaponiya valyutalarına, həmçinin onların dövlət istiqrazlarına kapital axını artdı — investorlar dollardan itkilərdən qorunmaq istəyirdilər. ABŞ-ın müdafiə dəstəyinin azala biləcəyi qorxusu fonunda Avropa İttifaqı ölkələrinin müdafiə xərclərini artırması da Avropa istiqrazlarını daha cəlbedici edib.
Qızıl da — klassik “təhlükəsiz liman” — apreldə rekord qiymətlərə çatıb. Investorlar dollardan uzaqlaşmaq üçün qiymətli metal ehtiyatlarını artırıblar. Mayda ticarət gərginliyi azaldıqca qızılın qiyməti bir qədər düşsə də, ilin əvvəlindən bəri hələ də 20% artım nümayiş etdirir.
Lakin vəziyyət sürətlə dəyişir: ABŞ və Çin arasında ticarət gərginliyinin azalması investorları sakitləşdirib və dollar may ayının ortalarında minimum səviyyələrdən bir qədər bərpa olunub, çünki ən pis ssenarilər reallıqdan uzaq görünür.
