Törəmə maliyyə alətləri – ikinci dərəcəli qiymətli kağızlardır.
Törəmə maliyyə alətləri halında fond bazarının iştirakçısı fiktiv kapitalın (səhmlər, istiqrazlar)özü ilə deyil, bu kapitalın alqı-satqısı üzrə əməliyyat aparmaq hüququ verən sənədlə işləyir. Törəmə maliyyə alətləri – klassik qiymətli kağızlarla (birinci dərəcəli qiymətli kağızlar) əməliyyatlar aparmaq hüququ verən müqavilə növüdür: opsionlar, fyuçers müqavilələri, varrantlar və s. Onların əsas təyinatı – sənəd sahibini birja oyununda zərərdən sığortalamaq, eləcə də inflyasiya və iqtisadi qeyri-stabillik şəraitində onun müdafiəsini təmin etməkdir.
Opsion və fyuçerslər sanballı birincili və ikincili bazarlara malikdirlər və fiktiv kapitalla əməliyyatlar aparmaq üçün əsas elementlər sayılırlar.
1. Opsionlar
Opsion öz sahibinə müqavilədə fiksə olunmuş məzənnə üzrə (icra qiyməti) müəyyən miqdarda səhmləri gələcəkdə müəyyən tarixə ya da müəyyən vaxt ərzində (Amerika opsionu)bu sövdələşməni həyata keçirmək mükəlləfiyyəti olmadan opsionu yazan şəxsdən almaq və satmaq hüququ verir.
Əgər Avropa aksionunun müddətinin bitməsi anında və ya Amerika opsionunun müddəti ərzində alınan (satılan) səhmlərin məzənnəsi daha sərfəli olarsa, onun sahibi opsionun həyata keçirilməsindən imtina edə və səhmləri daha sərfəli qiyməti ala (sata) bilər.
Opsionun satıcısı müqavilənin şərtlərinə əsasən opsionun sahibi ilə sövdələşməni hətta fond birjasında özü üçün əlverişli olmayan vəziyyətdə də həyata keçirməyə borcludur. Bunun üçün o, opsion sahibindən müvafiq haqq (mükafat) alır.
Qiyməti təyin olunmuş (opsion birjasında tədavüldə olurlar) və təyin olunmamış (birjadankənar dövriyyədə realizasiya olunurlar) opsionlar ayırd edilir.
2. Call-opsion
Call – opsion (“koll-opsion”) – opsionu yazmış şəxsdən müəyyən miqdarda səhmlərin alınması üçün olan opsiondur. Onun reallaşması zamanı səhmlərin alınma məzənnəsi Roe=R0+P, burada R0 – icra qiyməti, P – ödənilmiş mükafatdır. Opsionun reallaşmasından imtina R0>Rm, burada Rm – səhmlərin toplam bazar qiymətidir.
Misal 1. 90 gün sonra hər səhmə görə R0= 510 rubl qiymətlə səhm alınması üçün opsion əldə edilmişdir. Ödənilmiş mükafat hər səhmə görə P= 5 rubldur.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi Rm=530 rubl olarsa, o zaman R0 < Rm (510 < 530). Buna görə də opsion səhmlərin hər səhmə görə Roe = R0 + Р= 510 + 5 = 515 rubl məzənnəsində reallaşır. Opsionun alıcısının gəliri -515 (opsionun icrası)+ 530 (səhmlərin bazar məzənnəsi ilə satışı)= hər səhmə görə 15 rubl təşkil edir.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi Rm=500 rubl olarsa, o zaman opsionun reallaşdırılmasından imtina şərti yerinə yetiriləcək R0 > Rm (510 > 500). Buna görə də opsion baş tutmayacaq. Opsionun alıcısının ziyanı ödənilmiş mükafatın ölçüsünə, yəni hər səhm üzrə 5 rubla bərabərdir.
3. Put-opsion
Put-opsion(«put-opsion») —opsionu yazmış şəxsə müəyyən miqdarda səhm satmaq üçün olan opsiondur. Onun reallaşması zamanı satış məzənnəsi Roe= R0- P, burada R0 – icra qiyməti, P – ödənilmiş mükafatdır. Opsionun reallaşmasından imtina şərtləri R0 < Rm, burada Rm – səhmlərin toplam bazar qiymətidir.
Misal 2. 90 gün sonra satış üçün hər səhmə görə R0=570 rubl qiymətinə səhmlər əldə edilmişdir. Ödənilmiş mükafat hər səhmə görə P= 5 rubldur.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi Rm= 550 rubl olarsa, o zaman R0 > Rm (570 > 550). Buna görə də opsion səhmlərin satış məzənnəsinin hər səhmə görə Roe= R0-P=570-5=565 rubl məzənnəsində reallaşır. Opsionun alıcısının gəliri -550 (səhmlərin bazar qiyməti ilə alışı)+ 565 (opsionun icrası) = hər səhm üzrə 15 rubl təşkil edir.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi Rm= 580 rubl olacaqsa, bu zaman opsionun reallaşmasından imtina şərti icra olunacaq R0 < Rm (570 < 580). Ona görə də opsion baş tutmayacaq. Opsionun alıcısının ziyanı ödənilmiş mükafatın ölçüsünə, yəni hər səhm üzrə 5 rubla bərabərdir.
4. Stellaj
Stellaj- oyunçunun eyni zamanda həm call, həm də put opsionlarını eyni səhmlərə eyni icra qiymətlərilə və müqavilələrin eyni bitmə müddətilə alıb-satdığı əməliyyatdır.
Stellaj o zaman həyata keçirilir ki, müəyyən oyunçular bu və ya digər səhmlərin məzənnəsinin dəyişmələrini, digərləri isə onun stabilləşməsini gözləyirlər. Satıcının (yuxarıya stellaj) və alıcının (aşağıya stellaj) stellajı ayırd edilir.
Stellajın satıcısı səhmlərin məzənnəsinin bu və ya digər tərəfə dəyişmələrinə ümid edir. Buna görə də o, eyni səhmlər üçün call və put opsionlarını eyni vaxtda satır. Satıcı hesab edir ki, məzənnənin dəyişmələri əhəmiyyətli olmayacaq və opsionlar icraya təqdim olunmayacaqlar.
Misal 3. Oyunçu eyni səhmlərə 1 səhmə görə mükafatı 5 rubldan 350 rubla call-opsion, və 1 səhmə görə mükafatı 7 rubldan 350 rubla put-opsion satır. Opsionların icra müddəti 60 gün sonradır. Opsionların satışından müştərək gəlir hər səhmə görə 5+7=12 rubldur.
Əgər 60 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 340 rubl təşkil edərsə, o zaman put-opsionun alıcısı onu icra etmək istəyəcək. Opsionların satıcısı ondan səhmləri biri 350 rubl qiymətinə alacaq, və fond bazarında cari məzənnə – 340 rubldan satacaq. Opsion satıcısının gəliri 12-350+340= 2 rubl (hər səhmə)
Əgər 60 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 380 rubl olarsa, o zaman call-opsionun alıcısı onu icra emək istəyəcək. Opsionların satıcısı səhmləri fond bazarından biri 380 rubla alıb ona 350 rubldan satacaq.Opsionun satıcısının gəliri 12-380+350= -18 rubl(hər səhmə), yəni bu halda opsionun satıcısı ziyana uğrayacaq.
Məzənnə bu və ya digər tərəfə nə qədər çox dəyişirsə, bu opsion satıcısı üçün bir o qədər ziyanlıdır.
Stellajın alıcısı konkret firmanın səhmlərinin məzənnəsinin əhəmiyyətli dəyişmələrini proqnozlaşdırır, lakin bu dəyişikliyin istiqamətindən əmin deyildir(azalma və ya artma). Ona görə də o, opsionlardan birinin icrası nəticəsində gəlir əldə etməyə ümid edir.
Misal 4. Oyunçu eyni səhmlərə 1 səhmə görə mükafatı 5 rubldan 350 rubla call-opsion, və 1 səhmə görə mükafatı 7 rubldan 350 rubla put-opsion əldə edir. Opsionların icra müddəti 90 gün sonradır. Opsionların alıcısı hər səhmə görə 5+7=12 rubl ödəmişdir.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 354 rubl təşkil edərsə, opsionların alıcısı call-opsionu icra edərək, hər səhmə 350 rubl ödəyib onları fond bazarında cari məzənnə -354 rubldan satacaq. Opsionların alıcısının gəliri -12-350+354=-8 rubl (hər səhmə), yəni bu halda opsionların alıcısı ziyana uğrayacaq.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 326 rubl təşkil edərsə, opsionların alıcısı fond bazarında cari məzənnə ilə səhmləri 326 rubldan alacaq və put-opsionu hər səhmə 350 rubldan icra edəcək. Opsionların alıcısının gəliri -12-326+350=12 rubl (hər səhmə)
Məzənnə bu və ya digər tərəfə nə qədər çox dəyişirsə, bu opsion alıcısı üçün bir o qədər gəlirlidir.
5. Strenql
Strenql —call və put opsionlarının eyni səhmlərə eyni bitmə müddətilə, lakin fərqli icra qiymətlərilə alqı-satqısıdır.
Misal 5. Call – opsionun icra qiyməti hər səhmə 350 rubl, mükafat 3 rubl. Eyni səhmlərə put-opsionun icra qiyməti hər səhmə 320 rubl, mükafat 7 rubl. Opsionların icra müddəti 60 gün sonradır.
Əgər 60 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 340 rubl olarsa, o zaman opsionların alıcısı onların icrasından imtina edəcəkdir. Onun ziyanı ödənmiş mükafatın həcminə, yəni 3+7=10 rubla bərabər olacaqdır.
Əgər 60 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 370 rubl olarsa, o zaman opsionların alıcısı call-opsionu icra edəcəkdir. Onun gəliri – 350 (call-opsionun icrası)+370 (səhmlərin fond bazarında satışı) – 10 (ödənmiş mükafat)= hər səhmə 10 rubl olacaqdır.
İki müxtəlif opsionun eyni səhmlərə eyni vaxtda alınıb satılması maliyyə itkilərindən sığorta vasitəsi və sövdələşmələrdən gəlir əldə edilməsi mənbəyi rolunu oynayır.
6. Spred
Spred – opsionlarla elə əməliyyatlardır ki, bu zaman oyunçunun gəliri mükafatlar arasındakı , yəni satılmış opsiona görə alınmış mükafatla alınmış opsiona görə ödənmiş mükafat arasındakı fərqdən ibarət olur.
Tiplərə görə “öküz” və “ayı” spredləri, növlərə görə call-opsion və put-opsionların alqı-satqısı ayırd edilir. Oyunçu eyni zamanda konkret firmanın eyni səhmlərinə, lakin müxtəlif qiymətlər və bitmə müddətləri ilə opsionlar alıb-satır.
Misal 6. “Öküz” oyunçu səhmlərin məzənnəsinin qalxacağına ümid edir. O, hər səhm üzrə icra qiyməti 500 rubl və mükafat 5 rubl olmaqla call-opsion əldə edir. Eyni zamanda oyunçu belə bir call-opsionu hər səhm üzrə icra qiyməti 550 rubl və mükafat 7 rubl olmaqla satır.Opsionların icra müddəti 90 gün sonradır.
Spredin icrasına ilkin yatırım hər səhmə 7-5=2 rubl.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 560 rubl təşkil edərsə, o zaman hər iki opsion icra olunacaq. Oyunçu səhmləri biri 500 rubldan alacaq və 550 rubldan satmağa məcbur olacaq. Onun gəliri 550-500+2= hər səhmə 52 rubl olacaq.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 540 rubl olarsa , icra qiyməti 550 rubl olan opsion reallaşmayacaq. Oyunçu hər səhmə icra qiyməti 500 rubl olan opsionu icra edəcək. Oyunçunun gəliri -500 (opsionun icrası)+540 (fond bazarında səhmlərin satışı)+2=hər səhmə 42 rubl olacaq.
Əgər 90 gün sonra səhmlərin məzənnəsi 490 rubl olarsa, bu zaman opsionlar icra olunmayacaq. Oyunçunun gəliri hər səhmə 2 rubl təşkil edəcək.
Digər mümkün spredlər də analoji olaraq araşdırılır.
7. Varrantlar
Səhm üçün varrant ( və ya sadəcə varrant) – firmanın öz səhmləri üçün yazdığı call-opsiondur. Adətən, varrantlar tipik call-opsionlara nisbətən daha uzun müddətə (məsələn, 5 il və daha çox) emitasiya olunur. Eləcə də müddətsiz varrantlar da buraxılır. Varrantlar adətən, Amerika opsionları kimi müddəti bitmədən də icra oluna bilərlər, lakin onların bəziləri üzrə mümkün ödəmə anınadək müəyyən ilkin müddət keçməlidir.
Varrantın icra qiyməti fiksə oluna və ya varrantın müddəti dövründə artma istiqamətində dəyişə bilər. Varrantın buraxılma anında icra qiyməti adətən, baza aktivinin bazar qiymətindən daha yüksək təyin olunur.
Buraxılma anında bir varrant adətən, sahibinə bir səhmi müvafiq icra qiymətinə almaq hüququ verir. Varrantların əksəriyyəti səhmlərin bölünməsi və dividendlərin səhmlərlə ödənilməsindən müdafiə olunurlar, yəni səhmlər bölündükdə və ya dividendlər səhmlərlə ödənildikdə varrant sərmayəçiyə dəyişmiş icra qiymətinə bir səhmdən daha az və ya çox səhm almaq hüququ verir.
Varrantın call-opsiondan fərqləndirici cəhəti – varrantların məhdud miqdarda olmasıdır. Həmişə məhdud sayda varrant buraxılır və onların sayı varrantlar icra olunduqca azalır. Call-opsion isə iki şəxsin onu yaratmaq istədiyi istənilən zaman meydana çıxa bilər. Call-opsionun icrası firmaya ikincili bazarda onun səhmlərilə əməliyyatlardan çox təsir etmir.Varrantın icrası müəssisənin vəziyyətinə müəyyən effektlə təsir edir; o, daha çox vəsait əldə edir,buraxılan səhmlərin sayı artır və varrantların sayı azalır.
Varrantların alqı-satqısı əsas fond birjalarında və birjadankənar bazarlarda aparılır.
8. Vəsiqələr
Vəsiqələr – müəssisə tərəfindən öz səhmləri üçün buraxılmış call-opsionlardır. Onlar səhmdarlara adi səhmlərin yeni emissiyasına onların açıq yerləşdirilməsindən öncə abunə olmaq hüququ verir. Dövriyyədə olan hər bir səhm bir vəsiqə alır. Bir səhm müəyyən sayda vəsiqə+ abunə qiymətinə bərabər pul məbləğinə alınır. Yeni səhmlərə abunə qiyməti adətən buraxılma anına səhmlərin bazar məzənnəsindən aşağı təyin edilir.
Vəsiqələr adətən qısamüddətli olur (emissiya anından 2-10 həftə müddətinə) və onların icra müddətinə qədər sərbəst dövriyyədə olurlar. Müəyyən tarixədək köhnə səhmlər vəsiqələrlə birgə satılır, yəni səhmlərin alıcısı həm də vəsiqələr buraxılırsa onları da əldə edir.Bu tarixdən sonra səhmlər vəsiqəsiz və daha aşağı qiymətə satılır. Bəzən səhmlərin populyar buraxılışlarına vəsiqələr birjada, digər hallarda isə birjadankənar bazarda satılır.
Vəsiqələr səhmlərin bölünməsi və dividendlərin səhmlərlə ödənilməsindən müdafiə olunmayıblar.
9. Fyuçerslər
Fyuçers müqaviləsi (qısaca fyuçers) – müəyyən məhsul partiyasının sövdələşmə anında hər iki tərəfi qane edən qiymətlə alınması üçün müqavilədir, məhsul özü isə satıcı tərəfindən kifayət qədər uzun müddət sonra təqdim olunur. Fyuçers – fond bazarında sövdələşmə obyekti olan ikinci dərəcəli qiymətli kağızdır.
Fyuçers müqavilələrini alıb-satan şəxsləri hecerlər və spekulyantlar adlandırmaq olar. Hecerlər əsasən riskin azaldılması üçün fyuçers sövdələşmələrində iştirak edirlər, belə ki, onlar aktivi öz biznesləri çərçivəsində ya istehsal, ya da istifadə edirlər. Spekulyantlar isə qısa müddət ərzində gəlir əldə etmək məqsədilə fyuçers müqvilələri bağlayırlar.
Fyuçers müqavilələrinin bağlandığı əsas məhsullar buğda, qiymətli və rəngli metallar, neft və neft məhsullarıdır.
1970-ci ildən əsas birjalarda xarici valyuta, fiksə olunmuş gəlirlə qiymətli kağızlar və bazar indeksləri üzrə maliyyə fyuçers müqavilələri tətbiq olunmağa başlandı. Ticarətin həcminə görə onlar hazırda baza aktivləri və ənənəvi fyuçers müqavilələrindən daha mühüm əhəmiyyətə malikdirlər.
Maliyyə aktivləri bazarında fyuçers müqaviləsi – iki sərmayəçi arasında olan müqavilədir, ona əsasən sərmayəçilərdən biri müqavilənin bitmə müddətinə digər sərmayəçiyə öncədən razılaşdırılmış qiymətə müəyyən miqdarda qiymətli kağız satmağı (və ya almağı) öz öhdəsinə götürür.
Fyuçersin opsiondan əsas fərqi ondadır ki, fyuçers müqaviləsində müqavilə bağlayan şəxsin hüquqları deyil, istənilən halda müqaviləni onda göstərilən müddətdə qeyd-şərtsiz icra etmək öhdəlikləri reallaşır. Buna görə də fyuçerslə bağlı maliyyə riski də opsionla aparılan əməliyyatlardakına nisbətən daha yüksəkdir.
Fyuçers sövdələşmələrinin məqsədi bazarda əlverişsiz konyunktura ilə əlaqədar maliyyə itkilərindən sığortalama(hecinq), eləcə də birjada spekulyativ əməliyyatlar nəticəsində gəlirin artırılmasıdır. Fyuçerslərlə ticarət qiymətlərin kəskin dəyişmələri zamanı maliyyə itkiləri riskini azaltmağa, zərərləri ödəmək üçün lazım olan ehtiyat fondunun həcmini azaltmağa, avans kapitalının nəğd-pul formasında qaytarılmasını sürətləndirməyə, dövriyyə məsrəflərini azaltmağa imkan verir.
Fond bazarında fyuçers müqavilələrinin bağlanma obyekti təminatsız qiymətli kağızlar – yəni, faktiki olaraq satıcıya məxsus olmayan, üçüncü şəxsdən 40-60% girovla borca alınan qiymətli kağızlardır.
Misal 7. Oyunçu hər səhmə 500 rubl omaqla təminatsız səhm satışına fyuçers müqaviləsi bağlayır.
Əgər reallaşma tarixinə səhmlərin məzənnəsi 300 rubladək enirsə, oyunçu səhmləri alır və hər səhmə 500-300=200 rubl gəlir əldə edir.
Əgər reallaşma tarixinə səhmlərin məzənnəsi 800 rubladək qalxırsa, oyunçunun ziyanı hər səhmə 800-500=300 rubldur.
Aydındır ki, həqiqətdə maliyyə alətləri ilə əməliyyatlar göstərilmiş təsvirlərə nisbətən daha mürəkkəb və müxtəlifdirlər. Onlar yalnız təcrübədə anlaşılan bir sıra xüsusiyyətlərə və nüanslara malikdirlər.
