Müəllif: Bryus Henderson (Bruce Henderson), dünyanın ən böyük konsaltinq şirkətlərindən biri olan, 1963-cü ildən fəaliyyət göstərən, illik dövriyyəsi milyard dollardan çox olan Boston Consulting Group-un təsisatçısı.
Material ingilis dilindən qısaldılmış tərcümədə dərc olunur.
Şirkətlərin böyük əksəriyyətində məhsulların çox hissəsi maliyyə tələləridir. Onlar, mühasibat hesabatlarında gəlir gətirdikləri göstərilsə də həmişə generasiya edə bildiklərindən daha çox bul aparacaqlar. Təkrarlanan iri sərmayələr çatışmayan mədaxili təqib edir. Tələdən çıxmaq üçün son hədd tədbirləri tələb olunur: ya sərmayələrin dayandırılması və tək bir məqsədlə – cari pul axınının maksimallaşdırılması məqsədilə idarəetmə, ya da bazarda lider mövqelərini əldə etmək üçün əhəmiyyətli dərəcədə sərmayə etmək.
Vaxt ötdükcə istənilən biznesdə hesabatlar üzrə gəlir, sərmayələri ötüb keçir.Həm də hesabat gəlirlərinin əhəmiyyətli hissəsini yalnız rəqabət qabiliyyətinin saxlanılması və inflyasiyanın kompensasiyası üçün yenidən sərmayə etmək vcacibdir. Əgər işçi kapitalının artması da daxil olmaqla yenidən tələb olunan sərmayələr hesabat gəlirlərini və uzunmüddətli borc həcmlərinin artımlarını üstələyirsə, bax elə bu maliyyə tələsi adlanacaq. Maliyyə tələsindən nadir hallarda çıxmaq mümkündür, yalnız bazarın böyük hissəsini tutmaqla nisbi rəqabət effektinin artması halları istisnadır.
Təhlil göstərir ki, tipik inkişaf templəri və aktiv dövriyyələrinə malik tipik şirkət vergi ödəmələrinə qədər satışların 7%-i qədər gəlir əldə etməlidir, əks halda maliyyə tələsinə düşəcəkdir. İqtisadiyyatın tez inkişaf edən sektorlarında hətta daha böyük gəlir norması tələb olunur – böyük kapital sərfiyyatı olan bizneslər üçün olduğu kimi. Rentabelliyin digər kiçik normalarında aktivlərin tələb olunan artırılması hesabat gəlirlərini üstələyir. Bu icazəveriləndir, lakin əgər daimi borclar həmin nisbətlərdə artırsa və ya səhmdar kapitalı daimi artırsa.
İnflyasiyanın daha yüksək templərində rentabelliyin minimum norması da proporsional olaraq artır. Aktivlərin inflyasiyası kompensasiya olunmalıdır, o heç zaman dividendlər hesabına və ya şirkətin ləğvi halında ödənilməyəcəkdir.
Real maliyyə tələləri təhlükəlidir, çünki mülkiyyətçilər öz pullarını heç zaman almayacaqlar – onlar yalnız yatırım edəcəklər. Hesabat gəliri sizin cibinizdəki pullar deyildir.Əgər siz son nəhayətdə hətta maliyyə tələsindən çıxsanız belə, yenə də uduzacaqsınız. Tələdən çıxmaq üçün nə qədər çox vaxt lazımdırsa, cari dəyərlər üzrə sizin sərmayələriniz üçün itkilər bir o qədər çox olacaqdır.
Bu da faktdır ki, praktiki olaraq bütün şirkətlərdə pul vəsaitlərinin böyük hissəsi öz bazar seqmentində aşkar dominantlığa malik olan az sayda məhsullar tərəfindən generasiya olunur. Bu qaçılmazdır.
İtalyan iqtisadçısı Pareto var-dövlətin çox hissəsinin nə üçün bir neçə ailədə konsentrasiya olunduğunu araşdıraraq bu effekti çox illər bundan öncə aşkar etmişdir. Bu oxşar nümunədir: 20 % məhsul çeşidi təxminən 80% gəlir gətirir. Amma tələb olunan yenidən sərmayə qoyuluşlarının payını hər məhsul növü üzrə rentabellik normasından çıxsaq, o zaman bu 20% generasiya olunan pul vəsaitlərinin 120% və daha çox hissəsini təşkil edəcək.
Pareto qanunu başa düşməyə imkan verdi ki, pul vəsaitlərinin çox hissəsi az sayda məhsuldan daxil olur. Təcrübə effektinin əyrisi bu prosesə təsir edir və bazardakı payları ilə pul vəsaitlərinin generasiyasını birləşdirir. (Təcrübə əyrisinin təsiri hər dəfə bazarda payınız ikiqat artdıqda sizin nisbi xərclərinizi 20-25% aşağı salmağa imkan verir). Bazarda payın artması ilə gəlir və həcm də artır.
Ola bilsin ki, əksinə də ədalətlidir. Buna görə də bu qədər çox maliyyə tələləri mövcuddur və onların əksəriyyəti bazarda kiçik paya sahib olan məhsullarda gizlənmişlər. Hesabat gəlirinin həqiqətən, yalnız səhm sahibi olan səhmdarlara aidiyyatı yoxdur.Onlar pul vəsaitləri formasında yalnız ya dividendlər, ya da ləğvetmə dəyərinin həcmini ala bilirlər. Korporasiyanın məhsuldan ala bildiyi – bölüşdürülmüş vəsaitlər və ya şirkət ləğv edilərkən əldə edilən mədaxildir. Hesabat gəlirindən asılı olmayaraq biznes və ya məhsul ona qoyulmuş vəsaitlərin əvəzini qaytarmırsa səmərəsizdir.
Dinamik iqtisadiyyatda demək olar ki, hər bir biznes, hətta ləng inkişaf edən belə, hesabat gəlirlərinin əhəmiyyətli hissəsinin yenidən sərmayəsini tələb edir. Öz-özlüyündə inflyasiya maliyyə inkişafını aktivlərin dəyərlərinin onların dövriyyəsi boyunca qiymətdən düşməsinin kompensasiyası üçün tələb edir.
İstifadə edilən aktivlərdə əlavə inkişaf bazarda payı saxlamaq üçündür, belə ki, sahə iqtisadiyyatla birgə inkişaf edir. Nəticə etibarilə, əgər biznes ləğv olunmursa, hesabat gəlirinin yalnız bir hissəsi bölüşdürülmə üçün nə zamansa açıq olacaq.Əgər biznes ləğv edilirsə, bir çox aktivləri onların balans qiymətləri üzrə nağd pula çevirmək mümkün olmayacaq.
Rentabellik yüksək olmadıqda tələb olunan yenidən sərmayə hesabat gəlirini həmişə üstələyəcəkdir – hətta yetişkən, sabit biznesdə belə. Əgər heç bir tədbir görülməsə, belə biznes həmişəlik maliyyə tələsində olacaqdır. Ləğvetmənin ertələmə vaxtı nə qədər çoxdursa, itki də bir o qədər çoxdur. Əgər son ləğvetmə mühasibat dəyərlərinin yalnız bir hissəsini gətirəcəksə, o zaman hesabat gəlirləri bu anadək artıq qiymətləndirilmişdir. Əgər şirkətin sərmayə qaytarılmalarına tələb olunan hədd, daimi qiymətlərdə yenidən hesablanmış bu gəlirdən yüksəkdirsə, o zaman fərq şirkət tərəfindən istifadə olunmayan illik məsrəflərə bərabər olacaqdır.
Tez inkişaf edən məhsullar, gec inkişaf edənlərə nisbətən daha təhlükəli maliyyə tələləridir. İnkişaf tələb oluna pul vəsaitlərinin həcmini artırır, lakin öz-özlüyündə nisbi məsrəflər və ya rəqiblə müqayisədə gəlirlər üzrə göstəriciləri yaxşılaşdırmır. Bundan əlavə, sərmayəyə qayıdış, gəlirləri yalnız bazarda mövqelərini qorumaq üçün inkişafın maliyyələşdirilməsinə kifayət edən rəqiblərlə müqayisədə daha az məsrəflərdən də asılıdır. Daha yüksək gəlir nadir hallarda bazarda yüksək mövqe olmadan əldə edilir. Belə çıxır ki, inkişaf bazarda daha çox paya səbəb olmursa, o sadəcə pul vəsaitlərinin itkisinə gətirib çıxarır.
İnkişaf edən məhsulun yeganə üstünlüyü ondadır ki, bazar payı öz-özünə inkişaf nəticəsində bir oyunçudan digərinə keçə bilər. Çatışmamazlıq isə ondan ibarətdir ki, sadəcə bazarda mövqeni qoruyub saxlamaq üçün külli miqdarda mənfi pul axını tələb olunur. İnkişaf azalanadək bazarda lider mövqeyini tutmaqda uğursuzluq daha sonralar pul vəsaitlərinin geri qaytarılması ümidlərini puça çıxara bilər.
Bazarda minimal böhran payı ən iri oyunçunun payının yarısına bərabərdir. Təxminən bu nöqtədə bazarda yer tutma imkanı və pay tələb olunan aktivlərdən daha tez inkişaf edir. Nail oluna bilən məsrəf səviyyəsi, hətta rəqiblər məsrəf qiymətinə və ya daha aşağı satırsa belə, istifadə olunan bütün xalis aktivlərə bərabər olan borca xidmət etməyə imkan verir. Bu şərtə nail olunduqda minimum bütün hesabat gəliri geri götürülərək yenidən sərmayə oluna və ya dividendlər şəklində ödənilə bilər. Bu arzuolunan mövqedir. Bu mövqe ona gətirib çıxarır ki, praktik təcrübəyə əsaslanmış bu qayda işə düşür:
Məhsul bazarının istənilən seqmentində öz rəqibinizdən minimum ikiqat artıq inkişafa nail olun. Əgər bunu etmək iqtidarında deyilsinizsə, o zaman sərmayələrinizi mümkün qədər tez geri götürməyi planlaşdırın.
İstənilən müvafiq seqmentdə iki və ya üç ən iri oyunçu əsaslı olaraq düşünə bilər ki, onlar maliyyə tələsindən yan keçə biləcəklər. Amma, adətən aktiv oyunçular çox olur. Nəticə etibarilə, orta şirkətdə məhsulların əksəriyyəti maliyyə tələləridir. Bu o deməkdir ki, orta şirkətdə məhsulların çoxu nəinki səmərəsizdir, həm də korporativ resursların daimi itirilməsinə yol açır.
Əgər bütün rəqiblər öz maliyyə tələlərini dərk edib onlarda pul itirməyi dayandırsaydılar qiymətlər alıcılar üçün daha aşağı və gəlir daha yüksək ola bilərdi. Kimsə səhv buraxmayana qədər hər bir məhsul seqmentində istənilən vaxt iki və ya üç aktiv rəqib mövcuddur. Lider öz hesabına daha yüksək məsrəfli rəqibləri üzərində qiymət çətiri tutmaqla uğursuzluğa düçar ola bilər. Digər bir halda isə, maliyyə tələsinə onun rəqibləri düşə bilər.
