Maliyyə böhranlarının iqtisadi xərcləri o qədər artmışdır ki, artıq heç bir ölkə bunu təkzib edə bilməz. Ölkələr maliyyə sisteminin sabitləşməsi üçün bank nəzarəti mexanizmlərindən geniş istifadə etmək məcburiyyətindədirlər.
Maliyyə nəzarəti və tənzimlənmə
Bank nəzarətinin əsas makrooriyentirləri aşağıdakılardır:
• əmanətçilərin bankların qeyri-səmərəli idarə olunması və dələduzluqdan qorunması;
• bank sektorunun “sistem riskləri”nin aradan qaldırılması yolu ilə sabitliyin saxlanması (bir bankın müflisləşməsi bir neçə bankın müflisləşməsinə və bütün sistemə etibarın itməsinə səbəb olur);
• bank əmanətçilərinin maraqlarının qorunması üzrə tədbirlərin həyata keçirildiyi ölkələrdə itkilərdən sığorta fondunun qorunması.
ABŞ-da, Almaniyada, Fransada və Yaponiyada bank nəzarətinin qarışıq sistemi mövcuddur ki, bu sistem çərçivəsində mərkəzi bank nəzarət üzrə öhdəlikləri başqa dövlət orqanları ilə bölüşdürür. Məsələn, Böyük Britaniyada, İtaliyada, Niderlandda bank nəzarətləri müstəsna olaraq mərkəzi banklarдан, Kanadada və İsveçrədə isə nəzarət orqanları mərkəzi bankdan ayrılmışdır.
İldən-ilə ölkələr bank nəzarəti mexanizmlərindən daha geniş istifadə etməlidirlər, lakin maliyyə sahəsində böhran meyillərinə qarşı daha səmərəli olması üçün hansı məcburi tədbirləri və necə həyata keçirmək haqqında məsələ hələ də açıq qalır. Hər şey maliyyə qeyri-sabitliyinin mahiyyətinin dərk edilməsindən, onun səbəb və nəticələrindən asılıdır. Bir sıra ekspertlərin fikrincə, əgər bütün qüvvələri bank fəaliyyətinin tənzimlənməsinin makroiqtisadi və ya makroprudensial aspektində cəmləşdirsək, maliyyə qeyri-sabitliyinə qarşı səmərəli sistemin yaradılması işində xeyli irəliləmək mümkündür.
Mikro və makroiqtisadi yanaşmalar arasında başlıca fərq meyarları prudensial siyasətin məqsədləri və risklərin təsviri üçün istifadə olunan modellərdir (cədvələ bax).
Mikro və makroprudensial yanaşmaların müqayisəli analizi
| Meyarlar | Makro yanaşma | Mikro yanaşma |
| Yaxınmüddətli məqsəd | Maliyyə sistemini əhatə edən neqativ proseslərin məhdudlaşdırılması | Ayrı-ayrı müəssisələr səviyyəsində neqativ proseslərin məhdudlaşdırılması |
| Uzun müddət üçün məqsəd | ÜDM-in azalmasının qarşısının alınması | İstehlakçıların qorunması (investorların (əmanətçilərin) |
| Riskin təsviri modeli | Endogen (qismən) | Ekzogen |
| Müəssisələr arasında qarşılıqlı asılılıq | Yüksək | Təsdiq olunmamışdır |
| Məcburi nəzarət seçimi | Maliyyə sistemində neqativ proseslərin qiymətləndirilməsi əsasında (yuxarıdan aşağı) | Ayrı-ayrı müəssisələrin məruz qaldıqları risklərin qiymətləndirilməsi əsasında (aşağıdan yuxarı) |
Makroyanaşmanın son məqsədi maliyyə sisteminin qeyri-sabitlik riskinin məhdudlaşdırılmasından ibarətdir ki, bunun da arxasınca real sektor üçün, və bütövlükdə iqtisadiyyat üçün ciddi itkilər meydana gəlir. Mikroyanaşmanın məqsədi – iqtisadiyyat üçün maliyyə böhranının səbəblərinə baxmayaraq, ayrı-ayrı maliyyə-kredit müəssisəsinin maliyyə qeyri-sabitliyi riskinin məhdudlaşdırılmasıdır.
İki yanaşmanın məqsədləri arasındakı fərqlər konkret misalda – qiymətli kağızlar portfelinə prudensial nəzarətdə özünü göstərir. Qiymətli kağızlar portfelinin azalması ilə iqtisadiyyatın real sektorunda vəziyyətin pisləşməsi arasında birbaşa asılılıq olduğundan, makroprudensial yanaşma bütövlükdə qiymətli kağızlar portfelinin itkilərinin qarşısının alınmasına yönəldilmişdir. Bundan fərqli olaraq, mikroprudensial yanaşma əsas diqqətin qiymətli kağızların ayrı-ayrı növləri üzrə itkilərin qarşısının alınmasına yönəldiyini nəzərdə tutur.
Məqsədli qoyuluşun spesifikası prudensial tədbirlərin seçimi xarakterini müəyyən edir. Belə ki, makroprudensial yanaşma zamanı əvvəlcəbütövlükdə qiymətli kağızlar portfelinin azalmasını saxlamağa imkan verən tədbirlər işlənib hazırlanır, sonra isə qiymətli kağızların ayrı-ayrı növlərinin fond aktivləri portfelinin ümumi azalmasına “payı” nəzərə alınmaqla, tədbirlərin seçilməsi həyata keçirilir. Mikroprudensipl yanaşma zamanı nəzarət ədbirlərinin seçilməsi aşağıdan yuxarıya doğru baş verir: əvvəl qiymətli kağızların ayrı-ayrı kateqoriyaları üçün riski aşağı salmağa imkan verən tədbirlər müəyyənləşdirilir: birləşdirilmiş şəkildə isə bu tədbirlər bütövlükdə qiymətli kağızlar portfelinə təsir edir.
Makroprudensial yanaşmada istifadə olunan riskin təsviri modeli risk amillərinin qismən endogen xarakterə (gətirilən misalda bu, qiymətli kağızlar portfelinin xarakteristikaları ilə əlaqədardır) malik olduğu mülahizəyə əsaslanır.
Mikroprudensial yanaşma ondan irəli gəlir ki, risklər ekzogen olduğundan, bu, tamamilə qismən tarazlıq konsepsiyasına uyğun gəlir, ona görə də, risklər ayrı-ayrı növdən olan qiymətli kağızlar, yəni aürı ayrı müəssisələr kəsiyində nəzərdən keçirilir.
O da önəmlidir ki, makroprudensial yanaşma riskləri onların ümumi məhsula təsiri nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirir, belə ki,maliyyə sisteminin birinci dərəcəli rolunu real istehsalın dinamikasını müəyyən edən amil kimi qəbul edir. mikroprudensial yanaşma zamanı bu qarşılıqlı əlaqə rədd edilir.
Mikproprudensial yanaşmanın müdafiəçiləri israr edirlər ki, maliyyə sisteminin sabitliyini təmin etməkdən ötrü ayrı-ayrı müəssisələrin sabitliyinə nail olmaq kifayətdir. Makroprudensial tədbirlərin tərəfdarları isə əmindirlər ki, bütövlükdə maliyyə sistemini sabitləşdirəne hərəkətlər ayrı-ayrı müəssisələrin maliyyə vəziyyətini möhkəmləndirməyə imkan verir.
Prudensial nəzarət təcrübəsində həm mikro-, həm də makro yanaşmaların ayrı-ayrı elementləri iştirak edir və bir-birinə uzlaşır ki, bu da həm tarixi ənənələrlə, həm də ayrı-ayrı ölkələrdə maliyyə sahələrinin tənzimlənməsinin institusional quruluşu ilə bağlıdır (mərkəzi bankla digər idarələr arasında prudensial səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi ilə). Belə ki, prudensial standartlar adətən müəssisələrin məruz qaldıqları risklərdən irəli gələrək müəyyən edilir. Bu, mikroprudensial yanaşmanın əlamətidir: elə bu da aqreqasiya göstəriciləri nəzərə alınmadan sektor üzrə orta səviyyə əsasında müəssisənin qiymətləndirilməsinə aiddir.
Lakin prudensial nəzarət orqanlarının siyasətində həm də makro yanaşma elementləri iştirak edir. Məsələn, nəzarət edən idarələr öz məqsədləri sırasında tez-tez sistem riskinin aradan qaldırılması vəzifəsinin adını çəkirlər. Bu anlayışın məzmunu qeyri-müəyyən qalsa da, bu məqsədin qeyd edilməsi qarşıda olan problemlərin həllinə makro yanaşmanı sübut edir. Makro yanaşma həm də bütün maliyyə-kredit müəssisələrini və onun fəaliyyətinin bütün aspektlərini, həmçinin aktivlərə olan qiymətləri, ayrı-ayrı sahələrin inkişaf dinamikasını, regjonları və makroiqtisadi prosesləri əhatə edən risklər monitorinqi üçün də səciyyəvidir.
Prudensial nəzarətdə hansı elementlərin üstün olduğu məsələsi subyektiv əsasda həll edilir – hər bir ekspert öz nəticələrini verir. Lakin siyasi perspektiv nöqteyi-nəzərindən problem iki yanaşma arasında balansın təmin edilməsindən ibarətdir. Bununla yanaşı, bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi sisteminin makroprudensial tərkib hissəsinin gücləndirilməsinin zəruriliyini diktə edən üç mühüm səbəb mövcuddur.
Birinci. Maliyyə qeyri-sabitliyinin yüksək xərcləri və onun nəticələri. Bəzi qiymətləndirmələrə görə, bank böhranlarının xərcləri ikirəqəmlm templərlə ÜDM-in azadmasında ifadə olunan ölçülərə çata bilər. Beləliklə, həm ÜDM, həm də artım imkanları qurban verilə bilər. Dərin maliyyə sarsıntıları makroiqtisadi siyasətin pul-kredit və fiskal siyasəti kimi standart alətlərini iflic vəziyyətinə sala bilər. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələp qrupunda bu, Yaponiyanın təcrübəsini tamamilə təsdiq edir. formalaşan bazar ölkələri arasında bu cür misallar daha çoxdur.
Mikroprudensial yanaşmanın məqsədi məntiqi olaraq əmanətçilərin müdafiəsinin zəruriliyi ilə, yəni bu məqsədi iqtisadi agentlərin məruz qaldığı istənilən itkilərin qarşısının alınmasına yönəldilmiş makro yanaşma çərçivəsində dəstəkləmək fikri ilə əsaslandırılır. Beləliklə, makro yanaşma qarşısına daha geniş vəzifələr qoyur ki, buraya həm də mikro yanaşmanın məqsədi daxildir: halbuki sonuncu əmanətçiləri birbaşa itkilərdən qoruya bilsə də, maliyyə sarsıntılarının adətən çox az nəzərə çarpan, bununla belə, insanlara daha çox ğəlalar gətirən dolayı nəticələrindən azad edə bilməz.
İkinci. Bazar və dövlət tənzimlənməsi arasında balans şəraitində makroprudensial yanaşma böyük iqtisadi nailiyyətlər vəd edir. Mikroyanaşmanın ayrı-ayrı müəssisələrin sistem nəticələrinə varmadan onların müflisləşməsinin məhdudlaşmasına yönəldiyindən, bu, labüd olaraq müdafiə və nəzarət tədbirlərinin üstünlüyünə gətirib çıxaracaq.hər hansı müflisləşmə, nəticələrinin bütövlükdə iqtisadiyyat üçün miqyasından asılı olmayaraq, nəzarət orqanlarının nüfuzuna ciddi xələl gətirə bilər. Bu halda belə risk mövcuddur ki, bazar qüvvələri dövlət tərəfindən həddən artıq təzyiqə məruz qalacaq, resurslar qeyri-səmərəli istifadə olunacaq, artım imkanları isə qurban veriləcək. Bundan əlavə,bu cür siyasət yönəldiyi prosesləri əks təsirə məruz qoya bilər. Mənəvi risk adlanan problem yaxşı məlumdur: riskin monitorinqi və məhdudlaşdırılması üzrə təşəbbüslər (xüsusilə, sığorta hesabına) sonradan güclü qeyri-sabitliy doğura bilər.
Lakin bu o demək deyil ki, sığortalamağın köməyi ilə əmanətçiləri müdafiyə sxemindən istifadə etmək arzuolunmazdır. Məhdudlaşdırılmış sxemlər kifayət qədər səmərəli ola bilərlər, xüsusilə onlar daha zəif əhali təbəqəsinin itkilərinin azaldılmasına imkan verirlər, differensial üsullarla maliyyə problemlərinin həllini yüngülləşdirirlər və nəticədə prudensial siyasətdə makro yanaşmaya yönəlmiş irəliləmə əldə edirlər. Ən əsası ondan ibarətdir ki, əmanətçilərin müdafiəsi məqsədinə nail olmaq üçün ən yaxşı üsul, makroprudensial yanaşma və əsaslı sürətdə planşdırılmış, hesablanmış müdafiə sxemlərinin kombinasiyasının həyata keçirilməsidir.
Üçüncü. Maliyyə qeyri-sabitliyinin təbiəti belədir ki, hətta ciddi mikroprudensial yanaşma maliyyə sisteminin etibarlılığını və sabitliyini təmin etməyə qadir deyil. Ciddi makroiqtisadi zərər qətirmiş maliyyə böhranları başlanğıcının analizi göstərdi ki, geniş yayılmış makroprudensial siyasətlə təmin olunan maliyyə sabitliyi nöqtəyi nəzərinə zidd olaraq, makro yanaşma vacib rol oynayır. Bu analiz risklərin qəbul edilməsində bir necə spesifik xüsusiyyətlər aşkar etdi və bununla tənzimləyici orqanlar tərəfindən mümkün olan cavab addımlarının atılmasını təyin edir.
Maliyyə sabitliyinin pozulması səbəblərinin analizi zamanı sistem riskinin ayrılması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sistem riskinin xüsusiyyətlərinin izah edilməsində, üç əsas yanaşma geniş yayılmışdır. Birinci yanaşmaya əsasən, maliyyə sisteminin geniş miqyaslı pozulması, əksər halda ayrı-ayrı maliyyə-kredit müəssisələrinin müflisləşməsi nəticəsində irəli gəlir (bu daha vacib səbəbdir). Müxtəlif mexanizmlərdən istifadə edərək, müflisləşmə “virusu” bütün maliyyə sisteminə yayılır. İkinci yanaşma, ilkin xarici şokla, yəni ekzogen amillə deyil, amplifikasiya mexanizmlərinin təsiri ilə, yəni endogen səbəblərlə birləşdirir. (mürəkkəb sistemdə parametrlərin təsirinin artması). Bu nöqteyi nəzərə, qeyri sabitliyi daimi amil kimi qiymətləndirən, üçüncu yanaşma birləşir. Onun tərəfdarlarının fikrincə, maliyyə sistemi müxtəlif səbəblərdən əvvəldən zəifdir, ona görə sonradan endogen amillərin təsiri altında bazar oyunçularının reaksiyasından, bütün sistemə yayılan qəfil şok vəziyyətləri əmələ gəlir,. Bu sxem, əvvəlcədən zəif olan maliyyə sisteminin bünövrəsində olan konkret amillərdən asılı olmayaraq işləyir. Nəzərdən keçirdiyimiz yanaşmanın tərəfdarları maliyyə sisteminin zəifliyinin və qeyri-sabitliyinin yayılması mənbəyini qiymətli kağızlar portfelinin likvid olmaması hesab edirlər.
Likvid ohdəlikləri və depozitlərin cıxardılması təhlükəsi mühüm rol oynayır.
Sistem riskinin və bank bohranının gostərilən sxem uzrə əmələ gəlməsi, butovlikdə son onillliyin hadisələri ilə təsdiq olunur. Çoxsaylı nümunələr göstərmək olar ki, maliyyə-kredit müəssisələrinin müflisləşməsi, səriştəsiz idarəolunmaqdan və bundan irəli gələn ödəmələr sistemi mexanizmlər və banklararası hesablaşmalar vasitəsilə daha böyük bank sektoruna yayılırdı. Böhran “virusunun” ötürmə kanalları kimi kontrakt, informasiya və şəxsi (psixoloji) əlaqələr çıxış edirlər. Lakin maliyyə sistem böhranı daha yüksək səviyyədə bütün maliyyə-kredit müəssislərinin ümumi zəifliyi ilə bağlıdır, onların makroiqtisadi risklər amilinə məruz qalmasıdır. Belə amillərlə yaranmış maliyyə böhranları, real sektor üçün daha böyük miqyaslı və uzun sürən neqativ nəticələrlə yekunlaşır.
Bu tip maliyyə böhranlarının başlanğıc mənbələri ilə (zəif nöqtə) seçilməsinə baxmayaraq, bunlar xüsusi və ya dövlət sektorundan olan əmanətçilər ola bilər, daxili və xarici kredit riskinin nisbəti rolu ilə və sair, onlarda oxşar cəhətlər var, və bu onların ümumi inkişaf sxemini ayırmağa imkan verir. Adətən belə böhranlar əvvəlcədən olan fazadan başlayırlar, bu faza iqtisadiyyatın sürətli inkişafı ilə, risklərin optimistik qiymətləndirilməsi ilə, xarici maliyyələşdirmədə məhdudiyyətlərin yüngülləşməsi (kreditlərin rahat əldə olunması hesabına) və qiymətli kağızların kotirovkalarının artması ilə xarakterizə olunur. Sonralar (pozitiv proseslər altında gizlənməklə) real və maliyyə sektorlarında disbalanslar yığılır, iqtisadiyyatda gərginlik artır və müəyyən məqamda prosesler əks istiqamətdə inkişaf etməyə başlayır. Meyillərin dəyişməsinə təkan, maliyyə (qiymətli kağızların kotirovkasının dinamikası) və yaxud real sektordan (investisiya bumunun özbaşına artması), baş verə bilər. İqtisadiyyatda, neqativ meyillərə müqavimət göstərən bufer mexanizmlərin olmaması, bu amillərin maliyyə böhranının başlanmasına səbəb ola bilər. Nəticədə maliyyə böhranı və işgüzar dövr bir birinə sıx birləşir.
Son vaxtlar baş vermiş maliyyə bohranlarının təhlili aşağıdakı vacib fərqləndirici əlamətləri üzə çıxarır: riskin qəbul etməsi göstəricilərinin yüksəlmə dövründə azalması meyli ilə müşahidə olunurlar və bəzi məqamlarda maliyyə dövrünün zirvəsi ərəfəsində ən aşağı səviyyəyə enirlər.
Yüksəliş zamanı qiymətli kağızların kotirovkaları artır, qəbul edilən risk dərəcəsi azalır və borcların odənilməsinə nəzərdə tutulan ehtiyatlar azalır. Riskin qavranmasının dəyişməsi iqtisadı agentlərin (bank menecerləri) davranışında özünü göstərir və onlar dövrə qarşı hərəkətlərinə az diqqət yetirirməyə başlayırlar. Bütün bunlar gələcək maliyyə qeyri-sabitliyinin əsasını yaradır.
Makroprudensial siyasət nöqteyi nəzərindən, malyyə böhranının genezisinin analizi, zaman amilini nəzərə almaqla mühüm əhəmiyyət daşıyır, bu isə vaxtında adekvat tədbirlər görmək üçün zəruridir. Maliyyə böhranının zamanda ölçülməsi metodologiyası və istifadə olunan göstəricilər məsələsində, müxtəlif nöqteyi- nəzərlər mövcuddur. Belə ki, reytinq agentliklərinin məlumatlarına, daxili bank reytinqi və kredit riskinin modellərinə əsaslanan metodologiyalardan istifadə olunur. Reytinq agentliyinin məlumatlar bazasına əsasən qiymətləndirmə, müqayisə etdikdə işgüzar dövrünün dinamikasına daha az həssasdir.
Bankların daxili reytinqi əsasında qiymətləndirmənin zəif yerı odur ki, bu metodologiyaların reytinqi müxtəlif maliyyə-kredit müəssisələrində əhəmiyyətli dərəcədə seçilirlər. Qiymətlər barədə olan məlumatların məhdud olmasına baxmayaraq, onlar əhəmiyyətli dərəcədə dövrün fazasından asılı olmağını təsdiq edir. Aydlındır ki, bu kredit riskini qavramağa adaptasiyaya meyli, cari situasiyadan asılı olaraq və qısamüddətli perspektivdə diqqətin konsentrasiyası ilə izah olunur və bunlar əsasən illik mühasibat hesabatı dövrü ilə müəyyən olunur.
Kredit riskinin modelləri makroiqtisadiyyat effektlərini nəzərə almır. Riskin müvafiq qiymətlərinin dövrülüyü reytinq agentliklərinin məlumatlarına və bazar informasiyasına, məsələn, qiymətli kağızlar kotirovkası və kredit spredlər barədə məlumatlara əsaslanır,. Bundan əlavə, modellərin sonrakı inkişafı bu dövrülüyü həddindən artiq edir, xüsusilə də ona görə ki, onlar defolt ehtimalı ilə borcların yerinə yetirilməməsi ilə şərtlənmiş itkilər arasında olan pozitiv korrelyasiyanı nəzərə almamaqda davam edirlər.
Maraqlıdır ki, riskin qiymətləndirilməsinin dövrülüyü, kapitalın yetərliliyi üzrə Bazel razılaşmasına yenidən baxan, Bazel bank nəzarəti komitəsinin ekspertlərinin diqqətini cəlb etdi. Yeni razılaşma nəzərdə tutur ki, kapitalın minimal həcmi, daxili yaxud xarici (bankın müstəqil keçirdiyi) reytinqlərin ölçülməsi ilə hazirki qiymətli kağızları portfelinin həcmi ilə riskliliyin qavrama dərəcəsindən asılı olaraq dəyişəcək. Yeni razılaşma riskin daha dəqiq qiymətləndirilməsinə və maliyyə-kredit müəssislərinin idarəçilik mədəniyyətininin daha yüksək olmasına imkan verəcək və uzunmüddətli aspektdə riskin qiymətləndirilməsində dövrülüyün məhdudlaşmasına kömək edəcək verəcək.
