Neft ixracından asılılıq Rusiya iqtisadiyyatında ən mübahisəli məsələlərdən biridir. Bu, hətta o həddə çatır ki, neft ölkənin sərvəti və inkişafı hesab edilməkdən yük kimi qəbul olunur. Ruslar təbii sərvətlərinə mürəkkəb münasibət bəsləyirlər. Onlar Sibirin mineral sərvətləri ilə fəxr etsələr də, ölkənin neft və qaz ixracından asılılığından narahatdırlar. Rusiya rəsmiləri həmişə Rusiya iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi və modernləşdirilməsindən danışırlar. Neft və buna bağlı məhsulların ölkəyə gətirdiyi milyardlarla dollar əhali arasında bərabər bölünmədiyi üçün eşidiləcək narahatlıq və narazılıqlar digər təbii sərvətlərin və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsini tez-tez gündəmə gətirir, çünki neft rezervləri tükənməz və sonsuz deyil, həmçinin digər inkişaf etmiş, neftlə zəngin ölkələr Rusiyanı bu addımı atmağa təşviq edir (məsələn Norveç). Buna Rusiyanın hərtərəfli imkanı var. Belə ki, təkcə neft deyil, ölkənin digər sərvətləri də dünya sıralamasında əhəmiyyətli yer tutur. Ələlxüsus Sibir vilayəti ölkənin sərvət vilayəti hesab olunur. Yormadan qısaca xülaisə və rəqəmlər verməyə çalışacağam.
2023-cü ildə Rusiya büdcəsi qeyri-resurs və qeyri-enerji ixracının artmasından təxminən bir trilyon rubldan (10,5 milyard dollar) çox vəsait əldə edib (Josh Wilson). Bu da 85% artım deməkdir və ölkəyə güclü maliyyə dəstəyini təmin edib. Bu ixrac təsnifatına hansı məhsullar daxildir, digər ölkələrin Rusiyadan daha çox qeyri-neft və qaz malları almasının səbəbləri nədir və istifadə olunmamış artım potensialı haradadır?
Bunlara qeyri-resurs və qeyri-enerji ixracı-əsas kənd təsərrüfatı məhsullarından (taxıl, tərəvəz, meyvə), kimyəvi maddələrdən, gübrələrdən, plastiklərdən, çuqun və poladdan, əlvan və qiymətli metallardan ibarətdir. Siyahıya həmçinin aşağı mürəkkəblik səviyyəsində hazır məhsullar (un, taxıl, bitki yağları), maşınqayırma, əczaçılıq məhsulları, məişət kimyəvi maddələri, geyim və ayaqqabı daxildir. ABŞ və Aİ üzvləri kimi Qərb ölkələri tərəfindən neft və neft qiymətlərinə məhdudiyyətlər tətbiq edilməsi Rusiya üçün qeyri-neft və qaz ixracının əhəmiyyətini artırıb. Nəticə etibarilə, 2023-cü ilin birinci yarısında qeyri-neft və qaz mənbələrindən büdcə gəlirləri 19,8% artıb ki, bu da Rusiyanın neft və qaz sənayesinin yaratdığı gəlir artımından 2,5 dəfə çoxdur. “Bu, Rusiya Federasiyasında qeyri-neft və qaz gəlirlərinin payının ötən il büdcənin 41%-dən çoxunu təşkil etməsinə baxmayaraq, hazırda təxminən 30%-ə çatdığını göstərir”, (Freedom Finance Global şirkətinin analitiki Vladimir Çernov).
Bu qeyri-neft artımları nəticəsində 5 milyondan çox iş yeri açılıbdır ki, bu da aktiv əhalinin ümumi məşğulluğunun 7%-ni təşkil edir.(Rusiya İxrac Mərkəzinin baş direktoru Veronika Nikişina).
Rusiyanın digər təbii sərvətləri(həmçinin qeyri-neft və mineralları) dünya sıralamamsında aşağıdakı yerləri tutur:
- Alüminium.
Rusiya dünya boksit ehtiyatlarının 2%-dən azına nəzarət edir, lakin bütün alüminiumun təxminən 5,4%-ni istehsal edir. Bu, əsasən Rusiyanın nisbətən ucuz elektrik enerjisi təchizatı sayəsində mümkündür. Alüminium qida qablaşdırmasında, eləcə də kommersiya təyyarələrinin, kosmik gəmilərin və qırıcı təyyarələrin tikintisində istifadə olunur. Rusiyanın ən böyük alüminium istehsal edən şirkəti olan Rusal, dünyanın alüminium istehsalının 5,5%-nə nəzarət edir (Afrikada əritmə zavodlarına da sahibdir). Hazırda dünyada üçüncü ən böyük alüminium istehsal edən şirkətdir. 2024-cü ilin aprel ayında ABŞ və Birləşmiş Krallıq Ukraynadakı müharibəyə cavab olaraq Rusiya mənşəli alüminiumun idxalını qadağan etdi və qlobal metal birjalarında istifadəsini məhdudlaşdırdı.
-
- Almazlar və Digər Qiymətli Daşlar. Rusiya həm təbii, həm də süni almaz istehsalında dünya lideridir. Həcm baxımından Rusiya qlobal qiymətli almaz mədən istehsalının 32,4%-ni və sənaye dərəcəli almazların qlobal mədən istehsalının təxminən 40%-ni idarə edir. 2021-ci ildə Rusiya həmçinin sintetik sənaye almazının üçüncü ən böyük istehsalçısı idi. Alrosa Rusiyanın almaz inhisarçısıdır. Federal, regional və yerli hökumətlər şirkətin təxminən 66%-nə sahibdir, qalan hissəsi isə işçilər və digər investorlar tərəfindən saxlanılır. Şirkətin dəyəri təxminən 5 milyard ABŞ dollarıdır və 2023-cü ildə 3 milyard ABŞ dolları gəlir əldə edib. Gəlir artsa da, xalis mənfəət 2023-cü ildə 15% azalıb. Bu, ABŞ-ın Alrosaya qarşı sanksiyaları və 2022-ci ilin aprelində xam və hazır almazların idxalına qoyulan qadağa qarşısında baş verir. 2024-cü ilin yanvar ayında qeyri-sənaye Rusiya almazlarına AB və G7 qadağası başladı.
- Qızıl
Rusiya dünyanın ən böyük kəşf edilməmiş qızıl ərazilərindən biri hesab olunur və onun bir çox böyük yataqları nisbətən bu yaxınlarda kəşf edilib. Hesablamalar olduqca müxtəlifdir, lakin Rusiyanın dünyada yalnız Avstraliyadan sonra ikinci ən böyük hasil olunmamış qızıl tədarükünə sahib olduğu düşünülür. Rusiya hazırda dünyada ikinci ən böyük qızıl istehsalçısı ilə bağlıdır və beşinci ən böyük qızıl ehtiyatlarına malikdir. 2022-ci ildə Rusiya valyutasını qızıl standartına uyğunlaşdırdı: indi bir unsiya qızılı 5000 rubla alır.
Rusiya hökuməti təxminən on ildir ki, ABŞ sanksiyalarına cavab olaraq ehtiyatlarını ABŞ dollarından uzaqlaşdırmaq üçün böyük miqdarda qızıl alır və istehsalı artırır. Böyük Britaniya, ABŞ və Kanadanın sanksiyalarına baxmayaraq, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 2022-ci ildə təxminən 6,2 milyard dollar dəyərində Rusiya qızılı idxal edib (2021-ci ildəkindən on beş dəfə çox), İsveçrə isə həmin il 4,87 milyard dollar idxal edib. Bu yolla Rusiya müharibə sanksiyalarını qismən dəf edə bilib.
“Polyus” Rusiyanın bazar lideridir və Rusiyanın metal nəhəngi “Norilsk Nikel” qızıldakı paylarını ayırdığı zaman yaranıb. O dövrdə hər iki şirkət rus oliqarxları Vladimir Potanin və Mixail Proxorovun nəzarətində olan “Interros“a məxsus idi.
- Dəmir, Kömür və Polad
Rusiya dünyanın üçüncü ən böyük dəmir filizi yataqlarına malikdir, altıncı ən böyük kömür istehsalçısıdır və ABŞ-dan sonra ikinci yerdə olan kömür ehtiyatlarına malikdir. Rusiya həmçinin polad istehsalına görə beşinci yerdədir. Həm dəmir, həm də kömürün bolluğuna görə Rusiya polad şirkətləri adətən dünyanın ən gəlirli şirkətlərindən biri olub.
Polad istehsalı 1990-cı illərin dağılmasından sonra yenidən fəaliyyətə başladığı üçün Rusiya iqtisadiyyatı üçün ilk parlaq nöqtələrdən biri idi; şirkətləri avadanlıqları və idarəetməni qlobal miqyasda rəqabətə davamlı etmək üçün təkmilləşdirən bacarıqlı menecerlər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra tez bir zamanda bərpa olundu. Onlar müxtəlif böhranları yaxşı dəf etdilər, əsasən şaquli inteqrasiya olunduqları üçün: Rusiya torpağında hər üç mənbədə – dəmir, kömür və poladda paylara sahib olduqları üçün. Beləliklə, bu gün daxili istehsal və istehlak sanksiyalarla maneə törədilmir.
- Paladium və Daha Az Yayılan Metallar
Rusiya dünyada nadir torpaq metallarının (elektronika) dördüncü ən böyük yataqlarına sahibdir, lakin tarixən bu ehtiyatları yalnız az miqdarda istismar edib. Lakin bu yaxınlarda o, bu resursların dünyanın ən böyük təchizatçısı olan Çinlə rəqabət aparmağa imkan verəcək 1,5 milyard dollarlıq planlaşdırılan investisiyanı elan etdi.
Rusiya həmçinin dünya nikelinin 6,8%-ni (paslanmayan poladın və bir çox hibrid avtomobillərdə istifadə olunan batareyaların hazırlanmasında istifadə olunur) istehsal edir. Rusiya həmçinin dünya palladiumunun 44%-ni (katalitik çeviricilərdən tutmuş elektronikaya və stomatoloji avadanlıqlara qədər hər şeydə istifadə olunur), dünya kobaltının 4%-ni (kosmik gəmilərin və turbin mühərriklərinin qurulmasında vacibdir), bütün kadmiumun 4%-ni (məişət batareyaları) və bütün volframın 2,6%-ni (lampalar, elektronika, istilik avadanlığı) və misin 4%-ni (elektrik naqilləri) istehsal edir.
- Titan və Maqnezium
- cu ildə Rusiya dünya titan tədarükünün 22%-ni hasil edib. Titan dünyanın ən möhkəm metallarından biri olan və hərbi nəqliyyat vasitələrində, silah istehsalında, nüvə elektrik stansiyalarında, təyyarə və gəmiqayırmada, eləcə də qazma avadanlıqlarında istifadə olunan titanın əsas mənbəyidir. Lakin bu gün istehsal təxminən 6%-ə düşüb. Rusiya həmçinin 2019-cu ildə dünya maqneziumunun təxminən 5,2%-ni istehsal edib. Bu gün bu göstərici 2%-ə düşüb. Maqnezium ən çox ərintilərin ərimə nöqtəsini artırmaq üçün istifadə olunur (lakin kənd təsərrüfatı, tibb, sənaye və kimya sahələrində geniş istifadə olunur).
- Uran
Rusiya dünyanın ümumi uranın 4,5%-ni istehsal edir və qlobal ehtiyatların təxminən 8%-nə nəzarət edə bilər. Rusiya həmçinin dünyanın ən böyük uran zənginləşdirmə potensialının təxminən 44%-ni təşkil edir. Rusiyada istehsal olunan uran proseslərinin böyük bir hissəsi tarixən Qazaxıstandan gəlir və 2022-ci ilə qədər dünyanın illik hasilatının 43%-ni təşkil edirdi. ABŞ bu yaxınlarda Rusiyadan bütün uran idxalını qadağan etdi və ABŞ-ın zənginləşdirmə potensialının genişləndirilməsinə 2,4 milyard dollar ayırdı.
- kənd təsərrüfatı
SSRİ-nin süqutundan sonra Rusiyada kənd təsərrüfatı çökdü. Müstəqilliyin ilk onilliyində o, investisiya çatışmazlığından və torpaq mülkiyyəti ilə bağlı problemli qanunvericiliklə əlaqədar olaraq ləngimələr oldu. Sovet qanunvericiliyindən qalan sonrakı qanunvericilik torpaq üzərində dövlət mülkiyyətini saxladı, lakin dövlətdən 5 illik icarə müqavilələrinin alınmasına icazə vermək üçün dəyişdirildi. Bu, özəl investisiyaların qarşısını aldı, çünki hər beş ildən bir investorun torpaq üzərində icarə müqaviləsini və ona qoyulan investisiyanı saxlamaq üçün yenidən rəqabət aparmalı olacağı demək idi. Nəticədə, Rusiya kənd təsərrüfatı ehtiyaclarının çox hissəsini Amerika və Argentina kimi uzaq ölkələrdən idxal edirdi. 2022-ci ilin fevral ayında Rusiyanın Ukrayna ilə müharibəsinin başlamasından bəri Rusiyanın kənd təsərrüfatı istehsalı və ixracı artmaqda davam edərək 2023-cü ildə 43,5 milyard dollarlıq ixrac dəyərinə çatdı. Bu qazanclar qismən müharibə səbəbindən kənd təsərrüfatı ixracında azalma yaşayan Ukraynanın hesabına əldə edildi və nəticədə dünya tədarükündəki boşluqlar Rusiya tərəfindən dolduruldu (qismən).
- Bitkiçilik və Heyvandarlıq İstehsalı
Rusiya 2023-cü ildə təxminən 91,5 milyon ton buğda istehsal edib və bu da onu dünyanın üçüncü ən böyük istehsalçısı edib. Rusiya şəkər çuğunduru istehsalında birinci, 2023-cü ilə qədər isə dünyanın yeddinci ən böyük şəkər istehsalçısı olub. Rusiya 2022-ci ildə kartof istehsalında Çin, Hindistan və Ukraynadan sonra dördüncü yeri tutub. Lakin bu kateqoriyada da Rusiyanın potensialı daha böyükdür – bu kartofların əksəriyyəti hələ də kiçik fermalarda və hətta ev sahələrində yetişdirilir – çox vaxt maşın, gübrə və ya hətta geniş suvarma olmadan. Rusiyanın əkin sahələrinin təxminən 35%-i hazırda becərilməyib, bu da onun gələcək potensial artımının hələ də əhəmiyyətli ola biləcəyi deməkdir.
İstixana tərəvəz istehsalı da sürətlə genişlənir. 2013-cü ildən bəri Rusiya hökuməti tərəfindən idxal əvəzlənməsi və ərzaq təhlükəsizliyi siyasətinin bir hissəsi olaraq dəstəklənən istixanalar, Rusiyanın daha ucqar yerlərində yerli tərəvəz yetişdirmək üçün bir yol kimi geniş şəkildə təbliğ olundu. Yakutsk və bu kimi ucqar ərazəlilərdənbəzi böyük istixanalar tikilsə də, byük inkişaf Stravopol, Krasnoyarsk və Belqorod kimi bölgələrdə – Rusiyanın cənub-qərbindəki ənənəvi olaraq kənd təsərrüfatı istehsalı ilə tanınan isti ərazilərdə baş verdi. Rusiyada həmçinin hazır özəl istixanalarda da artım müşahidə olunub – bunlar hazırda Rusiya bağ evlərində geniş yayılmış bir xüsusiyyətdir.
10.Aqrobiznes
Rusiyada ilk aqrobiznes şirkətlərinin əksəriyyəti xaricilər tərəfindən idarə olunurdu. Tarixən əhəmiyyətli iki şirkət İsveç şirkəti olan Black Earth Farming və ikili Rusiya-Amerika vətəndaşının sədrlik etdiyi Rusiya şirkətlər qrupu olan Russian Farms idi. Torpaq mülkiyyəti ilə bağlı qanunvericilik yumşaldıldığı və Rusiya əkinçiliyinə geniş investisiya qoyuluşunun gəlirli ola biləcəyini göstərdiyi üçün bu firmaların hər ikisi Rusiya əkinçiliyinə ilk qoşulanlar idi. Hər ikisi sonradan Rusiya şirkətləri tərəfindən satın alındı. Xüsusilə 2013-cü ildən bəri Rusiya aqrobiznesi getdikcə Rusiyanın ən böyük şirkətləri arasında yer alır. Bir çoxları həmçinin aqressiv şəkildə bazar payını genişləndirmək, artırmaq həmçinin, şaquli inteqrasiya etmək üçün hərəkətə keçiblər.
- Ağac emalı
Rusiya dünyanın ən böyük meşə ehtiyatlarına malikdir, ikinci yerdə olan Braziliyadan təxminən 65% daha çox əraziyə və üçüncü yerdə olan Kanadadan iki dəfə çox əraziyə malikdir. Lakin 2022-ci il etibarilə Rusiya hələ də bir çox ölkələrdən, o cümlədən öz ölçüsünün yalnız bir hissəsindən geridə qalır, çünki davamlı potensialının yalnız bir hissəsindən istifadə edir. Sənayeyə təsir edən problemlərə adətən meşəlik ərazilərdə nəqliyyat və emal infrastrukturunun olmaması daxildir. Əsasən Rusiyanın Çinlə məsaməli sərhədi boyunca genişmiqyaslı, qanunsuz ağac yığımı və ixracı da qanuni ağac emalı fəaliyyətinə mane olur.
- Yük Daşınması
Qazprom, Vahid Qaz Təchizatı Sistemi kimi tanınan dünyanın ən böyük qaz ötürmə şəbəkəsini idarə edir. Buraya Qara dənizdəki mübahisəli Mavi Axın boru kəməri və eyni dərəcədə mübahisəli olan Şimal Axını boru kəmərləri (əvvəllər Şimali Avropa Qaz Boru Kəməri kimi tanınırdı) daxildir ki, bu da Polşanın öz ərazisini keçməsi ilə bağlı qəzəbinə səbəb olmuş və 2022-ci ilin sentyabr ayında baş verən sirli partlayışlar nəticəsində istismara yararsız hala düşmüşdür. Qazprom həmçinin digər ölkələrin boru kəmərlərinə də investisiya qoyub.
Aliyə Nuruyeva
