Çinin texnoloji üstünlüyündən narahat olanlar adətən diqqəti elektrikli avtomobillərə, günəş panellərinə və açıq mənbəli süni intellekt modellərinə yönəldirlər. Lakin onlar üçün xoş olmayan xəbərlər var. Bu həftə biz bildiririk ki, Çin daha iki qabaqcıl sahədə — pilotsuz nəqliyyat vasitələri və yeni dərmanların hazırlanması — sürətlə irəliləyir. Bu sənayelər qlobal miqyasda yayıldıqca, Çin innovasiyalarının gücünü daha da nümayiş etdirəcəklər.
Bu sahələrin hər birində əldə olunan irəliləyiş heyrətamizdir. Robot taksi (robotaxi) inqilabı sürət yığır — bu, nəqliyyatı, logistikanı və gündəlik şəhər həyatını dəyişə bilər. Çinin pilotsuz taksilərinin hazırlanma dəyəri ABŞ şirkəti Waymo-nun xərcinin cəmi üçdə biri qədərdir; onlar artıq milyonlarla kilometr məsafə qət ediblər və Avropa və Yaxın Şərqdə tərəfdaşlıqlar qururlar. Digər tərəfdən, Çin dərman sənayesində də kəskin sıçrayış edib: dərmanların “kopyalanması”ndan keçərək yeni preparatlar — o cümlədən onkoloji dərmanlar — hazırlayan dünya üzrə ikinci ən böyük ölkəyə çevrilib. Qərb rəqibləri artıq Çin şirkətlərinin məhsullarına lisenziyalar almağa başlayırlar. Çində qlobal əczaçılıq nəhənginin yaranacağı gün uzaqda deyil.
Hər iki sahənin inkişafı Çində innovasiyaların necə işə düşdüyünü aydın göstərir. Güclü kadr bazası, geniş istehsal infrastrukturu və böyük miqyas dəyər zəncirində yuxarı qalxmağı sürətləndirir. Robotaksi sənayesi elektromobil istehsalı və lidarlar da daxil olmaqla sensorların təchizatında Çinin dominant mövqeyi üzərində qurulub; miqyas isə xərcləri ciddi şəkildə aşağı salır. Kliniki sınaqlarda iştirak edən böyük xəstə sayları və generik dərmanlardan əldə edilən gəlir farmasevtik innovasiyaları daha da sürətləndirib.
Uğurun daha bir vacib amili isə çevik və loyallığı yüksək olan tənzimləyicilərdir. Digər sektorlarda olduğu kimi, yerli hökumətlər şirkətlərə ucuz kreditlər və digər dəstəklər təqdim ediblər. Lakin əsas sıçrayışı sürətlə hazırlanmış normativ aktlar təmin edib. 2016-cı ildə siyasi rəhbərlik Çini “biotexnologiya supergücü”nə çevirmək planını açıqladıqdan sonra sürətli islahatlar aparıldı. 2015–2018-ci illər arasında dərman tənzimləyicisinin əməkdaşlarının sayı dörd dəfə artırıldı; 20 min qeydəalınma müraciətindən ibarət növbə iki il ərzində tamamilə təmizləndi; klinik sınaqlara başlama icazəsinin müddəti 501 gündən 87 günə endirildi. Keçən il Çində dünya üzrə bütün kliniki sınaqların üçdə biri keçirildi.
Oxşar şəkildə Çin pilotsuz taksi testlərinə başlayan ilk ölkələrdən oldu. Yerli məmurlar istedad və sərmayə cəlb etmək məqsədilə pilot layihələri tez təsdiq edir, sensorlar və digər rəqəmsal infrastruktur quraşdırırdılar; artıq 50-dən çox şəhərdə sınaqlar aparılıb. Bir çoxunda məsuliyyət qanunları və test qaydaları ilə bağlı eksperimentlər aparılıb. Qəzalar zaman-zaman layihələrin dayandırılmasına səbəb olsa da, pilot proqramlar mühəndislərə və qanunvericilərə yeni texnologiyanı daha yaxşı anlamağa imkan verdi.
Ölkə daxilində kəskin rəqabət mühit yaratmaq şirkətlər üçün ağırdır, lakin bu imtahandan sağ çıxanlar xaricdə superrəqabətçi oyunçulara çevrilirlər. Çində robotaksi operatorları bir-biri ilə və çox ucuz adi taksilərlə deflyasiya şəraitində yarışırlar. Yeni texnologiyalar çox vaxt aşağı maaşlı işçilərin hesabına maliyyələşdirilən subsidiyalara arxalanır. Bir çox zərər edən şirkət qiymət müharibələrinə tab gətirməyəcək. Lakin sağ qalanlar gəlir axtarışında xaricə üz tutacaqlar.
Beləliklə, dünya Çindən gələn aşağı-məsrəfli innovasiyaların yeni dalğası ilə üzləşəcək. Onun təsirləri müxtəlif ola bilər. Ucuz dərmanlar xüsusən inkişaf etməkdə olan ölkələrə fayda verə bilər. Lakin Çin şirkətləri üçün ən böyük gəlir mənbəyi yenə də ABŞ bazarıdır — dərman sənayesinin ümumi mənfəətinin 70%-i oradan əldə olunur. Üstəlik, Qərb dərman şirkətlərinin təchizat zəncirlərində Çinin rolu o qədər böyükdür ki, bu əlaqələr bəzən simbiotik xarakter daşıyır. Robotaksilər sahəsində isə Çin şirkətləri daha çox ənənəvi Çin texnoloji ixrac yolunu seçəcəklər. ABŞ bazarı onlar üçün qapalıdır — burada həm yerli sənaye, həm də ciddi təhlükəsizlik narahatlıqları var. Amma digər ölkələrdə, xüsusilə də yerli texnologiyalar geridə qaldığı yerlərdə möhkəmlənmək ehtimalı yüksəkdir.
Qalan dünya buna necə cavab verməlidir? Rəqabət Qərb sənayelərini boşalda bilər. Çin tərəfindən dumping və süni subsidiyalaşdırma sübut olunduğu hallarda idxal məhdudiyyətləri əsaslı və zəruridir. Təhlükəsizlik riskləri olduğu hallarda da eyni şey keçərlidir. Robotaksilər tərəfindən toplanan məlumatlar casusluq riski yarada bilər; Çin farmasevtika sektoru dəfələrlə korrupsiya qalmaqallarında yer alıb. Lakin təhlükəsizlik bəhanəsi ilə impulsiv proteksionizm böyük səhv olar. Çin innovasiyalarının nəticələrini bloklamaq daha ucuz və daha keyfiyyətli dərman və nəqliyyat xidmətlərindən milyonlarla insanı məhrum edər — halbuki seçicilər artıq əlçatanlıq problemini kəskin şəkildə hiss edirlər.
Buna görə də Qərb ölkələri innovasiya fəaliyyətinin necə təşkil olunduğunu yenidən düşünməlidirlər. Çinin yüksəlişinə fatalist yanaşmaq — onun texnoloji üstünlüyünün yalnız avtoritar qərarların və böyük subsidiyaların nəticəsi olduğunu düşünmək — cəlbedicidir. Lakin Çin özəl sektorunun təşəbbüskarlığı və tənzimləyicilərin çevikliyi də əsas rol oynayıb. Təəssüf ki, Qərb əks istiqamətdə hərəkət edir.
Yavaş həyat ritmi
ABŞ hələ də miqyas və maliyyə gücü hesabına oyunda qala bilər. Lakin bir çox ştatlarda — xüsusən demokratların hakim olduğu yerlərdə — tənzimləyicilər pilotsuz avtomobillərin inkişafını ya bloklayır, ya da süni şəkildə yavaşıdırlar. Hökumət universitetlərlə mübahisə edir və fundamental elmi tədqiqatlara ayrılan vəsaiti azaldır. Qərb ölkələri kimi, burada da immiqrasiya — o cümlədən yüksək istedadlı mütəxəssislər — getdikcə daha çox rədd edilir. Farmasevtika sahəsində Çinin kliniki sınaqlardakı payı artır, Avropa isə geri düşür. Yeni texnologiyaların maliyyələşdirilməsi üçün Avropa iqtisadiyyatları daha güclü inteqrasiyaya ehtiyac duyur. Lakin tənzimləyicilər çox vaxt riskdən yayınır və eksperimentlərdən qaçırlar.
Gələcəyin mütləq Çinə məxsus olacağını iddia etmək olmaz. Lakin Qərb pilotsuz avtomobillər və tibbdə, eləcə də elektromobillər, günəş enerjisi və digər kritik texnologiyalarda rəqabət aparmaq istəyirsə, Çinin yüksəlişindən düzgün nəticələr çıxarmalıdır.
