Dövlət və özəl sektorda çalışan insanları narahat edən mövzulardan biri də əsassız yerə işdən çıxarılmış işçinin işə bərpa edilməsi zamanı əməkhaqqının ödənilməsi ilə bağlıdır. Mütəxəssislər vurğulayırlar ki, işçi öz hüquqlarının və ya qanunla qorunan mənafeyinin pozulduğunu aşkar etdikdə, Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada fərdi əmək mübahisələrini həll edən orqanlara müraciət etməklə pozulmuş hüquqlarının bərpa olunmasını tələb edə bilər. Bəs bu orqanlar hansılardır? Əsassız işdən çıxarılan işçiyə yanaşmalar necə olmalıdır? Əmək qanunvericiliyi üzrə ekspert Nüsrət Xəlilov “vergiler.az”ın bu və digər suallarına aydınlıq gətirir.
Fərdi əmək mübahisələrinə bilavasitə məhkəmələr tərəfindən baxılır. “Mediasiya haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 27-ci maddəsinə uyğun olaraq, fərdi əmək mübahisələri mediasiya vasitəsilə həll edilə bilər. Bununla bağlı məhkəməyə müraciət etməmişdən əvvəl həmin Qanun ilə müəyyən edilmiş qaydada ilkin mediasiya sessiyasında iştirak tələb olunur.
Hüququnun pozulmasının aşkar edildiyi gün işçiyə müvafiq əmrin (sərəncamın, qərarın), əmək kitabçasının, haqq-hesab sənədlərinin (kitabçanın vərəqəsinin, çekinin) verildiyi, həmçinin əmək müqaviləsinin Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş şərtlərinin işəgötürən tərəfindən müvafiq qaydada sənədləşdirilmədən bilə-bilə qəsdən pozulduğu gündür.
Pul və digər əmlak tələbləri ilə əlaqədar, həmçinin ziyan vurulmaqla yaranmış əmək mübahisələrinin həlli üçün işçi hüququnun pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən 1 il ərzində məhkəməyə müraciət edə bilər. İsçilərin həyatına və sağlamlığına vurulmuş zərərin ödənilməsi haqqında tələblərə iddia müddəti şamil edilmir. Azərbaycan Respublikası Mülki-Prosessual Məcəlləsinin 4-cü maddəsinə görə, bütün fiziki və hüquqi şəxslər özlərinin qanunla qorunan hüquq və azadlıqlarını, eləcə də maraqlarını qorumaq və təmin etmək məqsədilə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada məhkəmə müdafiəsindən istifadə etmək hüququna malikdirlər.
Əmək Məcəlləsinin 12-ci maddəsində işəgötürənin əsas vəzifələri və məsuliyyəti müəyyən olunub. Həmin vəzifələrdən biri də bu maddənin “d” bəndində müəyyən edilmiş fərdi, kollektiv əmək mübahisələri üzrə məhkəmə qərarlarını (qatnamələrini) yerinə yetirməkdir. Məcəllənin 74-cü maddəsinin 2-ci hissəsində qeyd edilir ki, qanunsuz və ya əsassız işdən çıxarılmış işçi işinə bərpa olunması üçün məhkəməyə iddia ərizəsi ilə müraciət edərsə və məhkəmə tərəfindən iddiası təmin olunaraq işinə (vəzifəsinə) bərpa edilməsi haqqında qətnamə (qərar) qəbul olunarsa, işəgötürən tərəfindən məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qətnaməsi (qərarı) dərhal icra edilməli və işçi əvvəlki vəzifəsinə və ya öz razılığı ilə başqa vəzifəyə (işə) bərpa olunmalıdır.
Misal: 01.02.2024-ci il tarixdə müəssisədə montajçı vəzifəsində çalışan Amil işdən çıxarılıb və yerinə Tural işə qəbul edilib. Amil işdən çıxarılmasının əsassız olması ilə bağlı məhkəməyə müraciət edib və 01.06.2024-cü il tarixdə Amilin işinə (vəzifəsinə) bərpa edilməsi haqqında məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qətnaməsi müəssisəyə təqdim edilib. Bu halda Amil və Turalla olan əmək münasibətləri necə tənzimlənəcək?
Məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərar və qətnamələri müəssisə tərəfindən icra edilməlidir. Ona görə də Turalın əmək müqaviləsinə Əmək Məcəlləsinin 74-cü maddəsinin “b” bəndinə (əvvəllər müvafiq işdə (vəzifədə) çalışan işçinin işinə (vəzifəsinə) bərpa edilməsi barədə məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qətnaməsi (qərarı) olduqda) əsasən xitam verilərək, müvafiq ödənişlər edilməli və işdən azad olunmalıdır. Məhkəmənin qərarına uyğun olaraq, Amil həmin tarixdən işinə bərpa edilməli və ona əsassız yerə işdən çıxarıldığı tarixdən işə bərpa olunduğu tarixədək dövr üçün orta əməkhaqqı ödənilməlidir. Həmin müddət (işçinin əsassız yerə işdən çıxarıldığı gündən məhkəmənin qətnaməsinə əsasən işə bərpa edildiyi tarixə qədər olan dövr) məcburi işburaxma dövrü hesab edilir.
Məcburi işburaxma – işçinin işəgötürənin təqsiri ucbatından öz əmək funksiyalarının icrasını müəyyən dövr üçün icra edə bilməməsidir. İşçi tərəfindən işburaxma dövrü üçün işçiyə hər hansı ödəniş olunmur. İşəgötürənin təqsiri ucbatından məcburi işburaxma baş verərsə, işəgötürən itirilmiş əməkhaqlarını ödəməlidir.
Fərz edək ki, Amilin orta aylıq əməkhaqqı məbləği 570 manat, eləcə də dekabr və yanvar aylarında iş günlərinin sayı müvafiq olaraq 22 və 17 gün olub. Ona ferval ayının 1-dən iyun ayının 1-dək keçən dövr üçün orta əməkhaqqı hesablanaraq müvafiq tutulmalar olduqdan sonra ödənilməlidir. Sadalanan şərtlərlə məcburi işburaxma dövrü üçün Amilə orta əməkhaqqı aşağıdakı şəkildə hesablanacaq:
(570 + 570) : (22 + 17) = 29.23 manat
Fevral-may aylarındakı iş günlərinin sayının, yəni məcburi işburaxma dövrü üçün əməkhaqqı saxlanılan günlərin sayının 80 gün olduğunu fərz etsək, bu halda ona 2.338,4 manat orta əməkhaqqı ödəniləcək:
29.23 x 80 = 2.338,4 manat.
Amilin 4 ay işləmədiyi müddət məcburi işburaxma dövrü hesab edilir və Əmək Məcəlləsinin 132-ci maddəsinə əsasən, onun əmək stajı və sosial sığorta stajına daxil edilir. 132-ci maddənin “b” bəndinə əsasən, qanunsuz və əsassız işdən çıxarılmaqla, yaxud başqa işə keçirilməklə əlaqədar işə bərpa edilən işçilərin məcburi işburaxma dövrü əmək stajı hesablanarkən daxil olunan dövrlərə aid edilir.
Amil işəgötürənin təşəbbüsü və özünün razılığı ilə öz vəzifəsindən aşağı olmayan başqa işə də keçirilə bilər. Bu halda, Turalın əmək müqaviləsinə xitam verilməyəcək, başqa işə keçirildiyi və ya öz vəzifəsinə bərpa edildiyindən asılı olmayaraq, ona məcburi işburaxma dövrü üçün orta əməkhaqqı hesablanıb ödəniləcək və həmin müddət iş stajına daxil ediləcək.
Qeyd olunan hallar işəgötürən tərəfindən müvafiq əmrlərlə rəsmiləşdirilməlidir. Əvvəlki xitam əmrinin etibarsız olması və işçinin işə bərpa edilməsinə dair işəgötürən tərəfindən əmr verilməlidir. İşçinin əmək kitabçasında xitam əmrinin etibarsız olması barədə qeyd verilməlidir.
İşdən çıxarılan işçinin işə bərpa olunana qədərki müddəti işburaxma müddəti hesab edilir. İşçinin işə bərpası ilə əlaqədar onun məzuniyyətinə dair iş ili və s. digər məlumatları əvvəlki şəkildə qalır.
Qeyd edək ki, “İcra haqqında” Qanunun 71-ci maddəsinə əsasən, işçini işə bərpa etmək haqqında icra sənədi borclu tərəfindən icra olunmadıqda, icra məmuru bu Qanunla nəzərdə tutulmuş tədbirləri görməklə yanaşı, işə bərpa etmək haqqında qərar çıxarıldığı gündən icra sənədinin icra olunduğu günə qədər bütün müddət üçün orta əməkhaqqının və ya əməkhaqqı fərqinin işçiyə ödənilməsi haqqında qərardad çıxarılması barədə ərizə ilə məhkəməyə müraciət edir. Həmin ərizə icra qurumunun rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur. Eyni zamanda, həmin Qanunun 90-cı maddəsinə əsasən, qanunsuz işdən çıxarılmış və ya başqa işə keçirilmiş işçini işə bərpa etmək haqqında icra sənədi icra olunmadıqda, həmin işçiyə müvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq, orta əməkhaqqının və ya əməkhaqqı fərqinin ödənilməsi ilə bağlı hüquqi şəxsə vurulmuş ziyan həmin hüquqi şəxsin icra sənədini icra etməməkdə təqsirkar olan rəhbərindən və ya digər işçisindən qanunvericiliklə müyyən edilmiş qaydada tutula bilər.
