Rituallar — təkrarlanan və mənalı hərəkətlərdir — həyat qeyri-müəyyən göründüyü zaman onlar beyinə struktur verir. Onların proqnozlaşdırıla bilməsi stresi sakitləşdirə, zehni yükü azalda və sosial qarşılıqlı əlaqələri yaxşılaşdıra bilər. Siz beyninizi dözümlülüyə, düşüncə aydınlığına və əlaqə qurmağa şüurlu şəkildə “proqramlaşdırmaq” üçün kiçik şəxsi rituallar yarada bilərsiniz.
Bir neçə il əvvəl iş həyatımda olduqca xaotik bir dövr keçirirdim. Hər səhər qəhvəni tam eyni cür hazırlamağa başladım: eyni fincan, eyni vaxt, dəmlənənə qədər eyni iki dəqiqəlik sükut.
Bu, məqsədli şəkildə baş verməmişdi — sadəcə o qədər yüklənmişdim ki, başqa cür edə bilmirdim. Amma maraqlı bir şeyi müşahidə etdim: həmin iki dəqiqə günün ən sakit hissəsinə çevrildi. Qalan hər şey idarəolunmaz görünsə belə, məndə bir proqnozlaşdırıla bilən an var idi və bu, nədənsə bütün günün stressin azaldırdı.
Mən ritualların gücünü tamamilə təsadüfən hiss etdim. Yalnız texnologiya sahəsindən ayrılıb neyrobiologiyanı öyrənməyə başlayanda bu sadə qəhvə rutininin niyə bu qədər təsirli olduğunu anladım.
Əksər insanlar ritualları mürəkkəb dini mərasimlər və ya qədim ənənələr kimi qəbul edir. Amma əslində həyatımız onlarla doludur.
Yeməyə başlamazdan əvvəl hamının servis olunmasını gözləmək, ad günləri və bayramlarda hədiyyələr, salamlaşma və əvvəlcədən formalaşmış nəzakətli ifadələrin mübadiləsi, tamaşanın sonunda alqışlar — bunların hamısı gündəlik həyatımıza toxunmuş rituallardır.
Qədim zamanlardan bəri insanlar rituallardan bir-birini tanımaq, aidiyyəti göstərmək, başlanğıcı və sonu qeyd etmək və daha çoxu üçün istifadə ediblər.
Əslində, mən hesab edirəm ki, rituallar bəşəriyyətin icad etdiyi ən güclü texnologiyalardan biridir. Onları sadəcə vərdiş və ya ənənə yox, nəsildən-nəslə ötürülən, təkrarlanan və strukturlaşdırılmış bir növ “proqram təminatı” adlandırmaq olar — psixoloji funksiyaları isə bundan qat-qat genişdir.
Ritualların psixologiyası və neyrobiologiyası
İnsanlar stress, təhlükə və ya ciddi həyat dəyişiklikləri ilə üzləşəndə rituallar strukturlaşdırılmış hərəkətlər vasitəsilə sabitlik hissi yaradır. Qeyri-müəyyənlik içində konkret bir məşğuliyyətin olması təşvişi və acizlik hissini azaldır.
Bu nəzarət hissi ritualların daha geniş sosial funksiyasına da yayılır: ortaq rutinlər stressli vəziyyətlərdə əməkdaşlığı asanlaşdırır. Komanda oyundan əvvəl bir araya gələndə, bu, qrupa bağlılıq siqnalıdır.
Rituallar həyatın ən çətin anlarını mənalandırmağa da kömək edir. Onlar doğum, yetkinlik, evlilik və ölüm kimi keçid mərhələlərini qeyd edir. Öhdəsindən gəlmək çətin olan hadisələrlə barışmağa yardım edir. Eyni zamanda keçid mərasimləri vasitəsilə yeni kimliyin formalaşmasını dəstəkləyir. Məhz buna görə məzuniyyət mərasimləri təkcə nailiyyəti qeyd etmir — insanın “tələbə”dən “məzun”a çevrilməsinə kömək edir.
Nəhayət, rituallar mədəniyyəti nəsildən-nəslə ötürür. Uşaqlar minnətdarlığı ailəvi axşam yeməyi ənənələrini yerinə yetirərək öyrənir, bununla bağlı mühazirə dinləyərək yox. Bir işi dəfələrlə birlikdə etmək, onun haqqında danışmaqdan daha təsirlidir.
Rituallar sinir sisteminiz üçün proqram təminatının yenilənməsi kimidir. Onlar beyin və bədənə üç konkret şəkildə təsir edir:
- Sakitlik. Rituallar beyində təhlükəni aşkarlayan sistemi, xüsusilə badamcıq nüvəni sakitləşdirir. Bu sistem sakitləşəndə özümüzü daha güvənli hiss edirik. Məhz buna görə tanış hərəkət ardıcıllıqlarının təkrarı xaotik keçid dövrlərində kömək edir.
- Aydınlıq. Proqnozlaşdırıla bilən addımlar planlama ilə məşğul olan prefrontal qabıq hissələrini aktivləşdirir və zehni yükü azaldır — çünki beyin hər dəfə növbəti addımı düşünməli olmur. Bu, xüsusilə stress zamanı çətin tapşırıqları daha idarəolunan edir.
- Əlaqə. İnsanlar sinxron şəkildə hərəkət etdikdə və ya danışdıqda, beyin oksitosin və endogen opioidlər kimi əlaqə yaradan kimyəvi maddələr ifraz edir. Bu da sosial qarşılıqlı əlaqəni daha isti və etibarlı edir. Ortaq ritualların “biz” hissi yaratmasının səbəbi də budur.
Ritualların əksəriyyəti bizi əhatə edən mədəniyyətdən miras qalır — sadəcə başqalarında gördüklərimizi təkrarlayırıq. Amma məni ən çox sevindirən məqam budur: başqalarının rituallarını kopyalamağa məcbur deyilsiniz. Siz öz ehtiyaclarınıza uyğun ritualları şüurlu şəkildə yarada bilərsiniz.
Öz rituallarınızı necə yaratmaq olar
Şəxsi ehtiyaclarınıza uyğun rituallar yaratmaq üçün sadəcə müşahidə, sınaq və düşünmə kifayətdir.
• Müşahidə ilə başlayın. Gün ərzində özünüzü dağınıq, gərgin və ya reallıqdan qopmuş hiss etdiyiniz anlara diqqət yetirin. Bu keçid məqamları yeni ritual yaratmaq üçün ideal fürsətlərdir.
• Sınaqdan keçirin. Günün bir konkret anını seçin və sadə bir ritual sınayın. Bu, hər səhər qəhvəni eyni üsulla hazırlamaq, işə başlamazdan əvvəl masa üzərini toplamaq və ya vacib görüşlərdən əvvəl üç dərin nəfəs almaq ola bilər. Əsas odur ki, kifayət qədər kiçik olsun — davamlı edə biləsiniz, amma eyni zamanda kifayət qədər mənalı olsun ki, onu şüurlu ritual kimi hiss edəsiniz.
• Düşünün və düzəliş edin. Bir-iki həftədən sonra özünüzdən soruşun: bu ritual doğrudan da kömək edirmi? Təbii görünür, yoxsa məcburi? Özünüzü alim kimi təsəvvür edin və maraqla cavab verin. Lazım gələrsə dəyişiklik edin.
Ən təsirli şəxsi rituallar yadda saxlamaq üçün kifayət qədər sadə, mənalı hiss etdirmək üçün kifayət qədər konkret və müxtəlif şəraitlərə uyğunlaşa biləcək qədər çevik olur. Kiçik başlayın — bir gündəlik ritualdan. Sonra tədricən rituallarınızı artırın.
Bu təkrarlanan davranış modelləri beyninizi dözümlülüyə, düşüncə aydınlığına və əlaqə qurmaq bacarığına aktiv şəkildə proqramlaşdırmağa kömək edəcək. Onlardan imtahanlardan, yarışlardan və ya çətin söhbətlərdən əvvəl istifadə edin. Şərait dəyişdikcə sınaqdan keçirməyə və uyğunlaşdırmağa davam edin.
Beyniniz artıq rituallar üçün proqramlaşdırılıb — sadəcə ona doğru şablonları vermək lazımdır.
