İqtisadçı ekspert Elman Sadıqov dolların ətrafında baş verən proseslərə və həmçinin FED-in uçot dərəcəsinin qaldırılması ehtimalı ilə bağlı fikirlərini Banker.azla bölüşmüşdür.
19.02.2018-ci il tarixdə dərc olunmuş müsahibəmdə 2018-ci il ərzində ABŞ Federal Ehtiyatlar Sisteminin faiz artımları ilə bağlı gözlənilən siyasəti ilə bağlı qeyd etmişdim ki, “ABŞ Federal Ehtiyat Sistemi faiz artımlarını həyata keçirməkdə tərəddüd içərisindədir. Qısaca desək, faiz artımı labüddür. Bunu labüd edən inflyasiya dərəcəsi faktorundan da daha böyük faktor fond birjalarında yaranmaqda olan köpüklərdir. Bu köpükləri müəyyənləşdirən amillər vardır ki, bunu da peşəkar investorlar və iqtisadçılar görməkdədirlər.
Məsələn, artıq bir çox səhmlərin bazar qiymətləri ilə real balans qiymətləri arasındakı fərqlər getdikcə böyüməkdədir. Faiz artımları olmasa köpüklərin partlama riskləri artacaq. Lakin, çubuğun 2 tərəfi var. Digər tərəfdə isə faiz artımına getmək yeni təhlükəli risklər meydana çıxarır ki, ən böyük risk həddən artıq şişmiş istiqraz bazarlarıdır. Dünya üzrə bu bazarların həcmi 50 trilyon ABŞ dolları ətrafındadır, təkcə ABŞ-la əlaqləli istiqrazların həcmi 10 trilyon dollardan çoxdur. Bunun da əsas səbəbi uzun müddət faiz dərəcələrinin aşağı səviyyədə qalması olmuşdur.” (Müsahibəni tam olaraq bu linkdən oxuya bilərsiniz).
2018-ci il ərzində faiz artımları davam etdi və 1.75-2% həddinə çatdı. Həmin müsahibədə faiz dərəcələrinin 2% həddindən yuxarı artırılmasının şişmiş istiqraz bazarları üçün yüksək risk daşıya biləcəyini qeyd etmişdim. ABŞ Prezidentinin bahalı dollar və faiz artımı barədə davam edən bəyanatlarından sonra qeyri-müəyyənlik yaranmışdı və bir anlıq məndə belə bir fikir yarandı ki, ABŞ hansısa hələlik bəyan etmədiyi tədbirlərlə istiqraz bazarında faiz artımları nəticəsində yarana biləcək riskləri minimallaşdırıb. Lakin, keçən həftə maliyyə bazarlarında ABŞ-ın 10 və 30 illik xəzinə istiqrazları üzrə rekord həcmdə qısa mövqe (yəni, həmin istiqrazların satış üçün orderlərin həcmi rekord səviyyədə artıb) müəyyən edildi. Başqa sözlə, artıq investorlar növbəti gözlənilən faiz artımını gözləmədən istiqrazları satmağa başlayırlar. Bu isə ciddi siqnaldır. Bu gün isə ABŞ Prezidenti FES rəhbərini ucuz pul siyasəti apara bilməməkdə günahlandıraraq məyusluğunu bildirib. Dolayı yolla FES-i faiz artımlarında günahlandırır. Bu, ABŞ-ın dollarla bağlı siyasətinin 180 dərəcə dəyişməsi deməkdir.
Artıq istiqraz bazarları üzrə risklər narahat etməyə başladı. Qısaca belə bir müqayisə göstərim. 2007-ci ildə (ABŞ-da maliyyə böhranı başlayarkən) ipoteka kreditləşməsinin ümumi həcmi 1,25 trilyon dollar idi. Bunun cəmi 20%-i sekyuritizasiya adlanan qiymətli kağızlarla idi. Maksimum risk məbləği 700 milyard dollar ətrafında dəyərləndirildi ki, 18 trilyon dollar ÜDM-yə sahib olan ABŞ üçün bu məbləğ heç də böyük məbləğ deyildi və bunu ipoteka kreditləşməsi sahəsində fəaliyyət göstərən ən böyük 5 bank da həll edə bilərdi. Lakin, böhranın yoluxma effekti sayəsində 700 milyard dollar bütün maliyyə və iqtisadi sistemi (böhranın riskinə məruz qalan maliyyə və real sektorlardakı şirkətlərin cəmi aktivləri 30 trilyon dollar ətrafında idi) risk altına qoydu. İndi isə söhbət təkcə ABŞ dövləti və korporasiyaları ilə əlaqədar olan təqribən 10 trilyon dollarlıq istiqraz bazarından gedir. Bu risk bütün dünyanın istiqraz bazarına yoluxarsa nəticələrini düşünmək belə çətindir. Deməli, bahalı dollar siyasəti dəyişir. Bu siyasətin dəyişməsinin digər səbəbləri də vardır. ABŞ mallarının ixracatının azalması (Avropa Birliyini və Çini öz valyutalarını manipulyativ vasitələrlə ucuzlaşdırmaqda günahlandırıb) riskləri, qiymət rəqabətinə davam gətirə bilməməsi, aparılan siyasətin maliyyəti və sair. Lakin bu səbəblər istiqraz bazarında yarana biləcək risklərlə müqayisədə indi daha kiçik görünür. Gərginliyi artırmamaq üçün ritorikanın dəyişməsinin əsas səbəblərindən biri kimi böyük ehtimalla bu ilin payızında Senata və Kongresə keçiriləcək seçkilər göstəriləcək.
Hadisələr bu axarla davam edərsə nə baş verə bilər?
Öncə qonşu ölkələrdən başlayaq. Qonşu ölkələrdə (Rusiya, Türkiyə və İran) baş verənlərlə bağlı öncəki məqaləmdə dediyim kim, danışıqlar üçün açıq qapılar qalmaqdadır. ABŞ-Rusiya anlaşması ehtimalı yüksəkdir. Krım məsələsi hərdənbir xatırladılsa da. Türkiyə-ABŞ arasındakı gərginliyin azalması vacibdir ki, növbəti mərhələdə Türkiyə qısamüddətli böyük borc öhdəliklərini daha effektiv şəkildə həll edə bilsin. Qeyd edim ki, 1 il ərzində ödəniş vaxtı çatan borc öhdəliyi 200 milyard dollardan çoxdur ki, burada da Avro ilə borc payı yüksəkdir. Bunun da həm mənfi, həm də müsbət tərəfləri vardır. Mənfi tərəfi odur ki, Avronun ABŞ dollarına nisbətən dəyər qazanması halında bu borc yükü daha da artacaq. Müsbət tərəfi odur ki, Türkiyədə yaranmış böhranın Avropaya yoluxma ehtimalı yüksək olduğundan Avropa həmin borcların uzadılması və ya yeni borc verməklə bağlanması variantlarını tətbiq edə bilər. Türkiyə şirkətlərinin və banklarının Avropa bankları ilə sıx əlaqələri vardır. UniCredit Bankı amili yoluxma riskini artıran amillərdəndir. Türkiyədə iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi Avropanı daha böyük qaçqın axını ilə yenidən üz-üzə qoya bilər. Getdikcə artmaqda olan ticarət müharibəsində ən azı gərginliyin artması tempi zəifləyəcək. Əks halda, ölkələr ABŞ-ı Ümumdünya Ticarət Təşkilatına şikayət edə və hüquqi iddialar qaldıra bilər. ABŞ tarifləri artırdıqca ölkələr valyutalarını dəyərdən salmaqla ixracatdakı itkini kompensasiya edirdi. Bir haşiyə çıxım. İnkişaf etmiş ölkələr öz pullarını rahat şəkildə ona görə 15-20% həcmində ucuzlaşdıra bilirlər ki, onlarda idxal yerli istehsalla əvəz olunduğu üçün bahalaşma təzyiqi minimum olur. Digər tərəfdən həmin ölkələrin iqtisadiyyatı bu dalğalanmalara adaptasiya olub.
Yuxarıda qeyd etdiklərim Azərbaycana nə vəd edir?
Əgər hadisələr bu axarla davam etsə ABŞ-ın ritorikası dəyişəcək. Sərbəst dönərli valyutalara qarşı təzyiq azalacaq. Lakin, inkişaf etməkdə olan ölkələrin valyutaları ilə vəziyyət başqadır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə valyutaların ucuzlaşma səbəbləri ABŞ dollarının təzyiqi ilə bərabər həm də həmin ölkələrdə yaranmış iqtisadi vəziyyətlərlə bağlıdır. Ölkəmiz üçün hazırda əsas amillərdən biri neftin qiymətləridir. Bu halda neftin qiymətlərinin aşağı enmə riski azalır. Nəticədə manata olan təzyiq də nisbətən azalmış olur. Manata olan əsas təzyiq amili olaraq qonşu ölkələrdə baş verənlər qalır.
Lakin, nəzərə almaq lazımdır ki, bu dəyişən ritorika uzun müddət davam etməyəcək. Çünki, 3.8% işsizlik səviyyəsində inflyasiyanın daha da artma proqnozları vardır (aşağı səviyyəli işsizlik yüksək inflyasiya üçün amillərdən biridir). Digər tərəfdən, uzun müddət aşağı səviyyəli faiz dərəcələri fond və istiqraz bazarlarının daha da şişməsi deməkdir. Bu da riskləri artırır. Böyük ethimalla, ABŞ yaxın 3-9 ay ərzində istiqraz bazarındakı şişməni və problemləri müxtəlif vasitələrlə azaldaraq faiz artımını davam etdirə bilər. Yəni, proses uzunmüddətli olmasa da, yaranmış şansdır. Bu şansdan isə hər bir ölkə maksimum faydalanmağa çalışacaqdır.
