İqtisadiyyatın xüsusiyyətlərinin araşdırılmasının bir elm olaraq ortaya çıxması Adam Smitlə başlayır. A.Smit klassik siyasi iqtisad adlandırılan iqtisadi fikir sisteminin qurucusu olmuş və onun ideyaları zəmanəmizdə də iqtisadi düşüncənin özəyini təşkil edir.
A.Smit özünün iqtisadi sistemini 17671776cı illərdə yazdığı “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat” adlı əsərində yaratmışdı. Onun bu əsərinin əsas tədqiqat predmeti xalqların sərvəti və onun artırılmasının mənbə və yolları, stimulları və qanunlarıdır. Ona görə də bu əsər “millətlərin zənginliyi”, “xalqların sərvəti” adları ilə də istifadə edilir. İqtisad tarixində kitabı bu qədər oxunan bir başqa iqtisadçı yoxdur. Məşhur iqtisadçıların söylədiyi kimi A.Smitin bu kitabı “Liberalizmin incili” halına gəlmişdir.
A. SMİT VƏ ONUN YAŞADIĞI DÖVR HAQQINDA
1723cü ildə anadan olan Adam Smit 14 yaşında Qlazqo Universitetinə girmiş və teologiya, əxlaq elmi, hüquq və siyasi iqtisad təhsili almışdır. Üç il sonra təqaüd alma haqqı qazanaraq Oksforda Valliol kollecinə getmiş və orada 6 il oxumuşdur. 27 yaşında Qlazqo Universitetində məntiq müəllimi kimi işə başlamışdır. Bir il sonra əxlaq fəlsəfəsi professoru, yeddi il sonra həmin məktəbdə dekan olmuşdur. İlk böyük kitabı “Əxlaqi hisslər nəzəriyyəsi” 1759cu ildə çap edilmişdir.
Manufaktura dövrünün ən görkəmli iqtisadçısı olan A. Smit çox böyük intellektə malik, humanist insan idi. Ədalətsizliyi, amansızlığı, zorakılığı sevməzdi. O, zəka və mədəniyyətin müvəffəqiyyətinə inanan, sözün əsl mənasında böyük ziyalı olmuşdur.
A. Smitin dövründə Böyük Britaniya dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ən qüdrətli dövləti idi. XYIII əsrdə İngiltərədə sənaye və kənd təsərrüfatı inkişaf etmiş, xarici ticarəti genişlənmişdi. Təxminən XYIII əsrin 50ci illərində Şotlandiya böyük mədəni yüksəliş mərhələsinə daxil olur ki, bu da elm və incəsənətin müxtəlif sahələrdəki inkişafında özünü göstərir.
A.Smit Qlazqoda professor Fransis Hatçesonun ictimai quruluş haqqında mühazirələrinə qulaq asmışdı, o zaman iqtisadiyyat da bura daxil idi. Məhz bu mühazirələrdən A.Smit özü də hiss etmədən iqtisadi biliklər almışdı. Professor F. Hatçeson iqtisadi məsələlərdə merkantilist mövqe tuturdu. Lakin XYIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində merkantilizm dağılır və ona əsas zərbəni öz əsəri ilə A. Smit endirir.
A. Smit tədricən yaşadığı cəmiyyətin daxili quruluşuna dərin nüfuz edir və öz iqtisadi təlimini yaradır. O, öz iqtisadi nəzəriyyəsini əməkdəyər nəzəriyyəsinin zəminində qurur ki, bu da ona fiziokratlarla müqayisədə irəliyə doğru mühüm addım atmağa imkan vermişdi.
A. Smitin bir iqtisadçı kimi şöhrət tapmasında yaranan ictimai mühitin, yəni kapitalist münasibətlərinin hökmranlığı və inkişafda olması şəraitinin də mühüm rolu olmuşdur.
İngiltərədə ilkin kapital yığımının tarixi prosesinin başa çatması, istehsalın manufaktura formasının üstünlük təşkil etməsi, sənaye çevrilişinin baş verməsi, ölkənin rəqabət mərhələsinə keçməsi, İngiltərə burjuaziyasında ictimai inkişafı sürətləndirməyə və azad sahibkarlıq fəaliyyətinə həvəs yaranmasına səbəb oldu. Bütün bu və digər amillər kapitalizmin feodalizmdən üstünlüyünü elmi şəkildə təsdiq edən təlimin yaradılmasına ehtiyac yaratdı. Beləliklə, XYIII əsrin ikinci yarısında İngiltərədə iqtisadi fikirlər inkişaf etməyə və tərəqqi yolunda olan yeni quruluşun elmi təhlilinə başlandı. Məhz belə bir şəraitdə A. Smit dahisi üzə çıxdı. O, azad sahibkarlıq mərhələsində kapitalist təsərrüfatının fəaliyyəti prinsiplərini nəzəri əsaslandıran elmisiyasi iqtisadın sistemini yaratmağa cəhd edir və özünün şah əsərini yazır.
SMİT VƏ ONUN “XALQLAR SƏRVƏTİNİN TƏBİƏTİ VƏ SƏBƏBLƏRİ HAQQINDA TƏDQİQAT” ƏSƏRİ
A. Smitin bu dahi əsəri 1776cı ilin mart ayında Londonda çapdan çıxmışdır. Smit bu əsəri ilə dünya şöhrəti qazanmış və iqtisad elminin atası səviyyəsinə yüksəlmişdir.
Əsərdə irəli sürülmüş sosial, iqtisadi və siyasi problemlərin A.Smit təhlili tezliklə geniş oxucu kütləsini cəlb etdi və buna görə 1778ci ildə kitab yenidən nəşr olundu.
Amerikada istiqlaliyyət müharibəsinin başa çatması və Avropada kapitalist münasibətlərinin püxtələşdirilməsinə doğru irəliləyişlər kitaba olan marağı yenidən artırmış oldu və A.Smit öz kitabının üçüncü nəşri haqqında fikirləşməyə başladı. Yeni nəşrlər zamanı müəllif fəsilləri dəyişməsə də merkantilizmin xüsusən də o dövrdə fəaliyyət göstərən “Osthind şirkətinin” apardığı soyğunçuluq siyasətinin tənqidini kəskinləşdirir. Beləliklə əsər 1784cü ildə üçüncü dəfə nəşr olunur və Smit hər nəşrdə mətnlərin yaxşılaşdırılması üçün əlindən gələni edirdi. Bundan sonra kitab daha iki dəfə 1786 və 1789cu illərdə nəşr olunmuşdur.
A.Smitin bu şah əsəri ingilis dilindən, alman, fransız, ispan, italyan və rus dillərinə tərcümə edilərək nəşr edilmişdir. Şübhə yoxdur ki, A. Smit və onun fikirləri elmə və təfəkkürə çox böyük təsir göstərmişdir. O, dövlətin iqtisadi fəaliyyətini və kapitalist istehsalı iştirakçılarının psixologiyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
A. Smit adi təsərrüfat hadisələrini dərindən duymaq qabiliyyətinə malik idi. İstehsal, alqısatqı, torpaq icarəsi, işçi qüvvəsi tutulması, vergilərin ödənməsi, veksellərin uçotu və s. iqtisadi münasibətlər Smitin qələmində elmi izahını tapmışdır. Əlbəttə, A.Smitin elmdəki rolu ilk növbədə onun siyasi iqtisadın elmi sistemini yaratması ilə müəyyən olunur. Əgər, A.Smitə qədər siyasi iqtisadda klassik məktəblərin yalnız ayrıayrı hissəcikləri var idisə, ondan sonra məhz bütöv mülahizə və qanunlar sisteminə malik olan məktəblər yaranır. A.Smitin kitabı həqiqətən liberal iqtisadi nəzəriyyənin doğuluşu olmuşdur. Merkantilistlərin sistemindən fərqli olaraq xalqların sərvətinin artırılmasında görünməyən əl kimi fəaliyyətdə olan təbii azadlıq və rəqabət cəmiyyətin ahəngdar inkişafına güclü təsir göstərmişdir.
A.Smit, sərvətin istehsalı, artırılması, mübadiləsi və istehlakı proseslərini bir sistem şəklində araşdırmış və onun inkişaf qanunlarını aşkara çıxarmışdır
Əlbəttə, Smit, sərvəti “ölü bir varidat” kimi iqtisad elminin predmetinə daxil etməyib, o, insanı, onun iqtisadi və mənəvi maraqlarını, həyat tərzini, davranış qaydalarını da araşdırmış və qiymətli fikirlər söyləmişdir. (İqtisadi nəzəriyyə, Bakı, 1999, səh.21). A.Smitin “Xalqlar sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat” əsəri beş kitabdan ibarətdir. Bunlardan yalnız ilk iki kitab Smitin nəzəri görüşlərinin quruluşunu və mahiyyətini əhatə edir.
Birinci kitabda iqtisadi artımın əsas faktoru olan əmək bölgüsünə baxılır. Sonra müəllif istehsal olunan əmtəələrin və xidmətlərin dəyəri problemlərini araşdırır. A.Smit hesab edir ki, dəyəri əmək yaradır (əməkdəyər nəzəriyyəsi).
Birinci kitab əmək haqqı, kapitala mənfəət və rentanı əhatə edən bölgü nəzəriyyəsinin şərhi ilə başa çatır.
İkinci kitab iqtisadi artım üçün zəruri olan kapital yığımına və bu yığımı təmin edən qənaətin əhəmiyyətinə həsr edilmişdir.
Üçüncü kitabda bir qədər iqtisadi təhlildən uzaqlaşan müəllif müxtəlif xalqların rifahından bəhs edir, ictimai inkişafa dair görüşlərini şərh edir.
Dördüncü kitab siyasi iqtisadın sistemləri haqqındadır. Burada siyasi iqtisadın tarixindən və tənqidindən bəhs edilir. Bu kitab özü doqquz fəsildən ibarətdir. Bunlardan səkkizi merkantilizmin tənqidinə, bir fəsil isə fiziokratlara həsr edilmişdir. Burada müəllif ilk olaraq azad mübadilənin zəruriliyinin nəzəri isbatını verir.
Beşinci kitab ictimai maliyyəyə həsr edilmişdir. Dövlətin xərcləri barədə Smitin təhlili bu günə qədər liberal fikrin böyük nailiyyəti olaraq qalır. Bu kitabın birinci fəslində dövlət məsrəfləri, üçüncü fəsildə dövlət borcları nəzərdən keçirilir. A.Smit məhz bu beşinci kitabda konkret materiallar əsasında əsaslı iqtisadi problemlərə dair öz mülahizələrini bildirir. Məsələn, onun vergilər haqda mülahizəsi də diqqətə layiqdir. Smitə görə, dörd vergi prinsipi vardır: bərabərlik, aydınlıq, ödəmə rahatlığı və vergi toplanmasının iqtisadi bir formada aparılması.
Stimulu cəmiyyətin başlıca məhsuldar qüvvəsi adlandıran Smit, əsərində istehsalın zəruri əlamətləri olan əmək, torpaq və kapital anlayışlarının mahiyyətini açır, əmək haqqı, renta və mənfəətin mənbəələrini və təbiətini, onlardan istifadə edən sinif və təbəqələrin iştirakı və rolundan danışır. Habelə Smit kitabında əmək bölgüsü və onun əmək məhsuldarlığına göstərdiyi təsiri, mübadilə və bazar problemini, qiymət və onun tərkib hissələrini təhlil etmişdir. Əmək resurslarını, sərvətin mənbəyi hesab edən Smit, iqtisadiyyatı, maddi nemətlər istehsalı sahəsini bütöv və tam halında tədqiq etmiş və onun inkişaf qanunlarını aşkar etmişdir. O, sərvətin yaradılması və artırılması mənbələrini maddi istehsalın bütün sahələrində axtarıb tədqiq etməklə iqtisad elminə müəyyən aydınlıq gətirmişdir. A.Smit əsərini yazarkən özünün dərin biliyindən, incə müşahidə qabiliyyətindən istifadə etmiş və orijinal ümumiləşdirmələr apara bilmişdir. Kitabda iqtisadi nəzəriyyəyə münasibəti olmayan bəzi məlumatların da olmasına baxmayaraq A.Smit siyasi iqtisada hər şeyi əhatə edən cəmiyyət haqqında bir elm kimi baxmışdır. Onun fikrincə siyasi iqtisad hər şeydən əvvəl, cəmiyyətdə maddi nemətlərin istehsalının, mübadiləsinin, bölüşdürülməsinin, istehlakının, insanların iradəsindən asılı olmayaraq mövcud olan obyektiv qanunlarını öyrənən bir elmdir. O yazır ki, siyasi iqtisadın məqsədi xalqın varlanmasını təmin etməkdir. A.Smitin fikrinə görə siyasi iqtisad obyektiv təhlil əsasında əməli vəzifələri həll etməlidir. O, tədqiqatını elə bir istiqamətdə aparmalıdır ki, “Xalq üçün bol gəlir və yaşayış vasitələri təmin edə bilsin, daha doğrusu bu vasitələri əldə edə bilmək üçün ona imkan təmin edə bilsin”. Eyni zamanda siyasi iqtisadın vəzifələrindən biri Smitə görə ictimai quruluşda iqtisadi münasibətlərin təkmilləşdirilməsi yolu ilə maddi nemətlər istehsalının artırılmasına nail olmaqla “Dövlətə, yaxud cəmiyyətə ictimai istehlak üçün lazımi qədər gəlir gətirməkdir”.
Öz tədqiqatında elmi abstraksiya metodundan istifadə edən A.Smit əmək bölgüsü və mübadilə dəyəri kimi kateqoriyaları əsas götürməklə öz iqtisadi sistemini qurmağa çalışmışdır.
A.Smitin metodologiyası iqtisadi hadisələrin həm daxili əlaqəsini, həm də zahiri görünüşünü öyrənmək olmuşdur. O, bir tərəfdən hadisənin daxilinə nüfuz edərək onun əlaqələrini açır və mahiyyətini öyrənir; digər tərəfdən isə təzahür formalarını öyrənir və zahiri təsvirini verir. Ona görə də o, müəyyən bir hadisə haqqında bəzən müxtəlif fikirlər söyləmişdi. A.Smitin ən müsbət cəhəti hadisələrə cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin və millətin sərvətinin inkişafı nöqteyinəzərindən yanaşması olmuşdur. A.Smitə görə siyasi iqtisad (iqtisadi nəzəriyyə) işini elə bir istiqamətdə aparmalıdır ki, cəmiyyətdə məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün maksimum əlverişli şərait yaradan qayda fəaliyyət göstərsin. A.Smit siyasi iqtisadın və iqtisadi tədqiqatın vəzifəsini sərvətin təbiətini və mənbələrini öyrənməkdə, xalqın rifahının təmin edilməsi yollarının axtarılmasında görür. A.Smit yazır: “hər millətin illik əməyi, o millətin bir il içərisində istehlak edəcəyi mal və xidmətləri təmin edən fond”dur. Smitin, əməyin əhəmiyyətini vurğulaması, kapitalın və torpağın əhəmiyyətini rədd etmək istəməsindən deyil, fiziokratların istehsalın orijinal mənbəyi olaraq sadəcə təbiəti və təbii qüvvələri göstərməsinin səhv olduğuna reaksiya verməsindədir. Ona görə, əməyin əlavəsi olmadan, nə torpaq, nə də kapital nə isə istehsal edə bilməz. Smitin iqtisadi sisteminin əsasında insanın təbiəti və mənafeyi durur. O, cəmiyyətə müxtəlif əmək növlərinin mübadiləsi ittifaqı kimi baxırdı. Mübadiləyə həvəsli insanı, bunu onun təbiətinə xas əlamət hesab edirdi və bu prosesin səbəbini əmək bölgüsündə görürdü.
Cəmiyyəti xüsusi mülkiyyətsiz təsəvvür edə bilməyən Smitin fikrinə görə insanın iqtisadi fəaliyyətinin başlıca məqsədi varlanmaqdı, motivi isə şəxsi mənafedir. Bu mənafe isə bir insanın başqa adamlara xidmət göstərməsi, öz əməyini və əmək məhsullarını azad surətdə mübadilə etməsi ilə həyata keçə bilər. A.Smit ayrıca adamı öz kapitalı olan “iqtisadi adam” kimi təsvir edir və cəmiyyətə bu adamların əmək və mübadilə ittifaqı kimi baxır. “İqtisadi adam” anlayışının əsasını Smitin insanın təbiəti, insan və cəmiyyətin qarşılıqlı münasibəti haqqındakı baxışları təşkil edir. Onun fikrinə görə anadan olma şəraitindən və vəziyyətindən asılı olmayaraq əgər hər bir əmək adamına öz faydasını güdmək sahəsində bərabər hüquq verilərsə, bütün cəmiyyət bundan udmuş olar. Smit üçün onun “iqtisadi adamı” əbədi və təbii insan təbiətinin ifadəsidir. O, “iqtisadi adam” konsepsiyası ilə insana cəmiyyətdə bütün proseslərə çıxış amili kimi baxmış, insanın təsərrüfat fəaliyyətinin motivləri və stimulları haqqında öz nəzəri və əməli əhəmiyyətli fikirlərini söyləmişdir.
A.Smit insana cəmiyyətin inkişafının hərəkətverici qüvvəsi kimi baxmış və qeyd etmişdir ki, insanlar öz mənafelərini güdməklə eyni zamanda cəmiyyətin inkişafına, onun məhsuldar qüvvələrinin artmasına əhəmiyyətli şərait yaratmış olurlar. Onun fikrincə əgər hər bir fərdə öz mənafeyini, öz qazancını ağıllı surətdə güdmək imkanı verilsə, onda bu, bütün cəmiyyətin sərvətinin artmasına, çiçəklənməsinə kömək edər.
A.Smit qeyd edir ki, insanların öz maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmağa təbii surətdə çalışmaları elə bir güclü stimuldur ki, hətta “İnsan qanunlarının ağılsızlığının insanın fəaliyyətini bu qədər teztez çətinləşdirdiyi yüzlərlə acınacaqlı maneəçilikləri aradan qaldırmağa qadirdir”. Bununla A.Smit insanın “təbii azadlığını” yəni, işçi tutmaq, istehsal və istehlak etmək, almaq və satmaq azadlığını məhdudlaşdıran merkantilizmə qarşı kəskin çıxış edir.
A.Smitin iqtisadi nəzəriyyəsinin əsasını rəqabət azadlığı prinsipi təşkil edir. O, azad rəqabətin söndürülməsini iqtisadiyyatın sərbəst inkişafı üçün böyük fəlakət hesab edir. Rəqabət azadlığı pulun, kapital və əməyin hərəkət, yerdəyişmə azadlığı şəraitində cəmiyyətin ehtiyatlarından ən səmərəli və optimal şəkildə istifadə olunacaqdır.
Əgər hər bir şəxsin iqtisadi fəaliyyəti nəticə etibarı ilə cəmiyyətin rifahına aparıb çıxarırsa, onda bu fəaliyyəti heç bir şeylə məhdudlaşdırmaq lazım gəlmir. İngilis hökuməti bir əsrdən çox müddət ərzində A.Smit proqramını həyata keçirməkdə davam etmişdir.
A.Smit proqramı konkret olaraq aşağıdakılardan ibarət idi:
Birincisi, A.Smit işçi qüvvəsinin mobilliyini, sürətlə hərəkət etmək qabiliyyətini məhdudlaşdıran bütün tədbirlərin ləğv edilməsini tələb edir, bu tələbin obyektiv mənası iş adamları üçün fəaliyyət azadlığının təmin edilməsidir.
İkincisi, A.Smit torpaq alveri sahəsində tam azadlıq uğrunda çıxış etmişdir. O, iri torpaq sahibkarlığının əleyhdarı idi, irs qalmış torpaqların parçalanmasına mane olan qanunların ləğv edilməsini tələb edirdi. Smit torpaqlardan səmərəli istifadənin tərəfdarı olmuşdur.
Üçüncüsü, A.Smit sənaye və ticarətin dövlət tərəfindən nizama salınmasının qalıqlarının ləğv edilməsini tələb edirdi.
Dördüncüsü, A.Smit İngiltərənin bütün xarici ticarət siyasətini ətraflı tənqid etmiş və xarici ticarət azadlığı üçün proqram işləyib hazırlamışdır. Onun bu proqramı birbaşa merkantilizmə qarşı yönəldilmişdir. XIX əsrdə ingilis sənaye burjuaziyasının bayrağına çevrilmiş fritredeçilik (azad ticarət) belə yaranmışdı.
Beynəlxalq ticarət sahəsində irəli sürülmüş nəzəriyyələrdən biri A.Smitin “mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi”dir. Beynəlxalq ticarətdə müqayisəli xərclər və üstünlüklər prinsipinə böyük əhəmiyyət verən Smit, bunu beynəlxalq əmək bölgüsü və ixtisaslaşma ilə bağlayır və göstərir ki, beynəlxalq ticarət vasitəsi ilə ayrıayrı ölkələr varlandıqca dünya iqtisadiyyatı da inkişaf edir; dünya ölkələri qapalı iqtisadiyyatdan imtina edərək daha sərfəli beynəlxalq ticarətlə məşğul olmalıdırlar. Hər hansı ölkə digəri ilə müqayisədə yüksək kefiyyətdə olan əmtəəni mütləq olaraq daha ucuz istehsal edə bilərsə, onda həmin ölkənin, həmin əmtəə istehsalı üzrə ixtisaslaşması məqsədəuyğun olar. Mütləq üstünlüyə malik olmadığı əmtəələrin istehsal və ixracı ilə digər ölkələr məşğul olar. A.Smit sənayenin sıxışdırılması və ticarətin məhdudlaşdırılması siyasətini uzağı görməyən və mənasız bir siyasət hesab edirdi. A.Smit yazırdı: “bütöv bir xalqa öz əməyinin məhsulundan ona bacara bildiyi hər şeyi düzəltməyi, öz kapitalını və sənaye əməyini özü üçün daha faydalı hesab etdiyi tərzdə sərf etməyi qadağan etmək bəşəriyyətin müqəddəs hüquqlarının aşkar şəkildə pozulması deməkdir”.
A.Smit müəyyən əmtəələrin ölkəyə gətirilməsinin və ölkədən kənara aparılmasının qadağan edilməsini, yüksək idxal kömrük haqları qoyulmasını, idxal və ixracda inhisarçılığı kəskin tənqid etmişdir. O, ingilis müstəmləkəçiliyi siyasətinə qarşı çıxaraq, açıq bildirirdi ki, bu siyasət millətin mənafeyindən deyil, bir ovuc inhisarçının mənafeyindən irəli gəlir.
A.Smit proteksionizmə və inhisarçılığa qarşı mübarizə aparmış, azad ticarətin və iqtisadi azadlığın tərəfdarı olmuşdu. O, kortəbii iqtisadi qüvvələri dövlət qanunlarından güclü hesab edir və iqtisadiyyatda hər şeyi bu iqtisadi qüvvələrin azad oyununun sərəncamına verməyi lazım bilirdi.
İlk dəfə olaraq A.Smit iqtisadiyyatın insanların iradəsindən asılı olmayan obyektiv iqtisadi qanunların fəaliyyət göstərdiyi bir sistem olması haqqında təlim işləyib hazırlayır və dövlətin iqtisadi siyasətinin bu qanunlara əsaslanmasını zəruri hesab edirdi.
A.Smitin bu ideyası iqtisadi fikir tarixinə “görünməyən əl” təlimi kimi daxil olub. Bu təlimə görə sərbəst iqtisadiyyat şəraitində hər hansı bir şəxsin özü üçün qazanc əldə etməyə, başqa sözlə mənfəət götürməyə yönəldilən fərdi siyasəti son nəticədə hərcmərcliyə deyil, bazar ünsürləri vasitəsi ilə cəmiyyətdə qaydaqanun yaradılmasına səbəb olur və “gözə görünməyən əl” vasitəsi ilə fərdi mənafe ümumi mənafeyə uyğunlaşdırılır.
Smitin təliminə görə bazar iqtisadiyyatı “görünməyən əl” vasitəsi ilə özüözünü avtomatik tənzimləyən bir sistemdir. Buna görə də o, iqtisadi proseslərə dövlətin müdaxilə etməsini məqsədəuyğun saymırdı. Beləliklə, iqtisadiyyatı çox incə surətdə tənzimləyən “görünməyən əl” məhz özüözünə fəaliyyət göstərən elə bir qayda yaradır ki, bazar iqtisadiyyatı onun vasitəsi ilə qarışıqlığa qarşı dura bilir.
Beləliklə, klassik iqtisadın banisi A.Smitin əsas ideyasıbazar iqtisadiyyatında liberalizm, dövlətin iqtisadiyyata minimal müdaxiləsi, tələb və təklifdən asılı olaraq azad qiymətlər əsasında bazar özünüidarəsi ideyası idi. Bu cür iqtisadi idarəetməni isə o, “görünməz əllər”lə əlaqələndirirdi. Bununla bərabər Smit göstərirdi ki, bazarın normal inkişafı və ayrıayrı istehsalçıların normal şəraitdə mənfəət əldə etməsi üçün bir sıra funksiyaları dövlət öz üzərinə götürməlidir.
Deyilənlərdən aydın olur ki, Adam Smit özünün iqtisadi sistemini “Xalqlar sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat” əsərində yaratmışdır və onun bu əsəri “iqtisadi nəzəriyyə” (siyasi iqtisad) elmi tarixində çox mühüm rol oynamış iqtisadi tədqiqat əsəridir. Onun nəzəri irsi elmin, iqtisadiyyatın və mədəniyyətin inkişafında indi də öz xidmətini göstərir və aktuallığını saxlayır. Əsərin nəşrindən iki yüz ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq indi də A.Smitin iqtisadi ideyaları dünyanın çox ölkələrində, habelə müstəqillik əldə etmiş və bazar iqtisadiyyatı quran Azərbaycanda da istifadə edilir.
A.SMİTİN ƏMƏK BÖLGÜSÜ, MÜBADİLƏ VƏ PUL HAQQINDA TƏLİMİ
Əmək bölgüsü probleminə A.Smit öz tədqiqatının çıxış nöqtəsi kimi yanaşdığından, əsərini əmək bölgüsündən başlayır və onu ictimai əmək məhsuldarlığının artırılmasının başlıca amili kimi təsvir edir. Onun fikrincə insanları cəmiyyətdə birbirinə bağlayan əmək bölgüsüdür. O qeyd edirdi ki, hər bir şəxs cəmiyyətdə yalnız bir cismin istehsalında ixtisaslaşdığından nəticədə bütün insanlar birbirindən asılı vəziyyətə düşürlər. Beləliklə, cəmiyyət əmək bölgüsünə əsaslanan əmək birliyinə çevrilir və əmək insanları bir tam halında əlaqələndirir.
A.Smit hansı sahədə sərf edilməsindən asılı olmayaraq sərvətin mənbəyinin həmişə əmək olduğunu göstərmişdir. Əmək bölgüsünə insanlıq tarixinin mühüm amillərindən biri kimi baxan Smit onu sərvətin artımını sürətləndirən bir amil kimi də nəzərdən keçirir. A.Smitə görə şəxsi mənafe və mübadiləyə meyl əmək bölgüsünün yaranması və inkişafına səbəb olmuşdur.
Alətlərin və maşınların ixtirası və təkmilləşdirilməsinin özünü əmək bölgüsü ilə bağlayan Smit özünün sancaq istehsalı manufakturasını misal gətirir. Burada 10 işçi arasında əmək bölgüsü təşkil edilir və həmin 10 adam gündə 48 min sancaq hazırlayır və bu hər işçinin gündə 4800 sancaq istehsal etməsi deməkdir. Burada əmək bölgüsü olmasaydı, işçi tək işləyəndə bir gündə bir sancaqdan çox istehsal edə bilməzdi. Göründüyü kimi əmək bölgüsü əmək məhsuldarlığının artımına güclü təsir göstərir. Smit bu misalı və ona istinad edərək irəli sürdüyü əmək bölgüsü təklifi, iqtisadiyyatın klassik mövzularından biri olmuşdur. Əlbəttə, onun əmək bölgüsü ilə əlaqəli fikirləri sancaq manufakturasında ortaya qoyulduğundan daha ətraflı və geniş şərh edilmişdir. Smit bu barədə fikirlərini sadəcə əl bacarığına görə həyata keçirilən əmək bölgüsü ilə məhdudlaşdırmamışdır O, əmək bölgüsünü: ixtisaslar, vəzifələr, firmalar, sahələr və sektorlar yönümündən fikirləşdiyi kimi, bölgələrarası və ölkələrarası əmək bölgüsü və ticarət yönümlü sahələri üzrə də genişlətmişdir.
A.Smit deyirdi ki, cəmiyyətin sərvətinin həcmi və onun artımı iki amildən asılıdır:
1. Əhalinin məhsuldar əməklə məşğul olan hissəsindən (istehsalda tətbiq olunan əməyin miqdarından, işçilərin sayından)
2. Əmək məhsuldarlığının səviyyəsindən.
A.Smit özünün uzaqgörənliyi ilə ikinci amilin böyük əhəmiyyətə malik olduğunu göstərmiş və əmək məhsuldarlığının artımını əmək bölgüsü ilə müəyyən olunduğunu dəfələrlə qeyd etmişdir.
Smitə görə əmək bölgüsü, başlıca üç səbəbə görə əməyin məhsuldarlığını artırır:
Birincisi, əmək bölgüsü nəticəsində hər bir əməkçinin bilik və bacarığı, cəldliyi və qabiliyyəti artır.
İkincisi, əmək bölgüsü bir əmək növündən digərinə keçdikdə itirilən vaxta qənaət edilməsi şəraiti yaradır.
Üçüncüsü, əmək bölgüsü əməyə qənaətedici yenilikləri stimullaşdırır və beləliklə maşınların ixtirası və tətbiqi prosesi sürətlənir.
Nəticədə, müəyyən bir iş qüvvəsinin ortaya çıxardığı istehsalda böyük bir artım olur. A.Smitin fikrincə əmək bölgüsü nəticəsində məhsuldarlığın artması bütün əhalinin güzəranının yaxşılaşmasına səbəb ola bilər. Əmək məhsuldarlığı yüksək olan mədəni xalqlar daha çox sərvət yaradır və yaxşı yaşayırlar.
Beləliklə, A.Smit iqtisadi qanunauyğunluqların tədqiqini əmək bölgüsündən, onun səbəb və nəticələrinin təhlilindən başlayır və ayrıayrı ölkələrin, hətta ərazi və sahələrin inkişafının qeyribərabərliyini əmək bölgüsünün səviyyəsi ilə əlaqələndirirdi. Məsələn, o, kənd təsərrüfatının inkişafının sənayedən geri qalmasının səbəbini, hər şeydən əvvəl kənd təsərrüfatının özünün xüsusiyyətlərinin əmək bölgüsünün inkişafına törətdiyi maneçilikdə görürdü.
A.Smit manufakturadaxili və cəmiyyətdaxili əmək bölgüsünə aid müəyyən fikirlər söyləmişdir. Manufakturada məşğul olan fəhlələr müxtəlif əməliyyatlar üzrə ixtisaslaşırlar və birlikdə hazır məhsul, misal üçün, A.Smitin dediyi həmin sancaqları istehsal edirlər, hər bir sancaq 18 müstəqil əməliyyat nəticəsində başa gəlir buna manufakturadaxili əmək bölgüsü deyilir.
Cəmiyyətdə olan əmək bölgüsü ayrıayrı müəssisələr və sahələr arasında olan bölgüdür. Məsələn, maldar, malqara yetişdirir və onu ətliyə satır, qəssab heyvanı kəsir, ətini və dərisini satır, dərini alan gönü aşılayır və çəkməçiyə satır…
Məlumdur ki, manufakturadaxili əmək bölgüsündə alqısatqı yoxdur, cəmiyyətdaxili əmək bölgüsündə isə geniş mənada alqısatqı mövcud olur. Manufakturadaxili əmək bölgüsü ilə cəmiyyətdaxili ictimai əmək bölgüsü arasında prinsipial fərq qoymayan A.Smit prosesi bütün cəmiyyəti nəhəng bir manufaktura, əmək bölgüsünü isə “Xalqlar sərvəti” naminə insanların iqtisadi əməkdaşlığının ən ümumi forması kimi təsəvvür edir. Smitə görə əmtəə mübadiləsi elə bölünmüş əmək məhsullarının mübadiləsidir.
Ayrıayrı ölkələrin istehsal etdikləri müəyyən növ əmtəə və xidmət üzrə ixtisaslaşması və həmin məhsulların ölkələrarası mübadiləyə çıxarması ilə həmin ölkə beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə daxil olur.
“Beynəlxalq əmək bölgüsü ölkələr arasında ərazi əmək bölgüsünün yüksək mərhələsi olub, ölkələrin müəyyən növ məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmasına və onların istehsal etmiş olduqları məhsulların qarşılıqlı şərtlər əsasında kəmiyyət və keyfiyyətə görə mübadiləsinə əsaslanır… və iqtisadi artımın tə”min edilməsi prosesinə xidmət edir.” (İqtisadi nəzəriyyə, dərslik, Bakı, 1999, səh. 596597).
A. Smitin pul haqqında təlimini də əmək bölgüsü, mübadilə və bu proseslərin inkişafı və dərinləşməsi ilə əlaqələndirmişdir. Cəmiyyət üzvlərinin tələbatlarının çox böyük hissəsi mübadilə yolu ilə ödənilir. Bu barədə Smit yazır: “Hər insan mübadilə ilə yaşayır və müəyyən bir səviyyədə tacir olur və cəmiyyət necə deyərlər ticari ittifaqa çevrilir.” (A. Smit “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat” I cild IY fəsil, Moskva, 1935, səh.24)
Deməli, cəmiyyətdə, mübadilə vasitəsi”nə ehtiyac yaranır; Bu mübadilə vasitəsi elə bir əmtəə olmalıdır ki, hər kəs öz məhsulunu onunla dəyişdirməyə razı olsun. Pulun əsas vəzifəsinin mübadilə vasitəsi olmasını hesab edən Smit, qiymətli metalların bu işə ən uyğun olacağını qeyd etmişdir. A.Smitin fikrinə görə pul birbaşa əmtəə mübadiləsi zamanı qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün bir vasitədir və pulsuz müntəzəm mübadilə mümkün deyil, o, pulun yaranmasını əmtəə dövriyyəsinə olan ehtiyacdan irəli gələn təbii proses kimi xarakterizə etmişdir.
A. Smit pulu bir tərəfdən əmək məhsullarının mübadiləsini asanlaşdıran texniki vasitə hesab etmiş, digər tərəfdən onu ən ümumi ekvivalent olan xüsusi bir əmtəə kimi müəyyən etmişdi. A.Smit pulun mübadilə funksiyasına, ilk növbədə dövriyyə vasitəsi olmasına xüsusi diqqət yetirir. O, pulu “tədavülün böyük təkəri” adlandırmışdır. O yazır: “Pul tədavülün böyük təkəridir, mübadilə və ticarətdə böyük vasitədir”. (A.Smit “Xalqların sərvəti” əsəri I cild səh. 243. Moskva, 1935). A.Smit bütün əmtəələr kimi pulun da dəyərə malik olduğunu (qiymətli metal, qızıl, gümüş nəzərdə tutulur) qəbul edirdi; Smit merkantilistlərin pulun yeganə sərvət olması fikrinə qarşı çıxırdı. O, qızıl və gümüşün kağız pulla əvəz edilməsini məqsədəuyğun hesab edirdi, onun fikrinə görə bu, tədavül xərclərində qənaətə imkan verər, lakin bununla bərabər tədavül kanallarını kağız pullarla doldurmaq olmaz; ona görə Smit kağız pulların banklar tərəfindən məhdud həcmdə buraxılması fikrini irəli sürürdü. İstehsal prosesinə üstünlük verən Smit pul və kreditin əsas vəzifəsini istehsala xidmətdə görür, banknot emissiyasının istehsalın artımına şərait yaradacağını təsdiq edirdi.
A.SMİTİN QİYMƏT VƏ DƏYƏR NƏZƏRİYYƏSİ
A.Smit pulun əhəmiyyətini şərh etdikdən sonra “Qiymət” məfhumunu araşdırır. Smitə görə əmtəələrin iki növ qiyməti vardır: “İstifadə qiyməti” və “mübadilə qiyməti”. Bu iki qiymətin eyni şey olmadığını söyləyən Smit yazmışdır: “Ən böyük istifadə qiymətinə sahib olan şeylər, çox hallarda aşağı mübadilə qiymətinə malik olur və əksinə çox böyük mübadilə qiymətinə sahib olan şeylər, çox hallarda ya az istifadə qiymətinə malik olur və ya heç istifadə qiyməti olmur. Heç bir şey sudan daha yararlı deyildir, fəqət su ilə çox nadir hallarda bir şey satın alına bilər, çox nadir hallarda az bir şeylə dəyişdirilə bilər. Bunun əvəzinə almaz, çox məhdud bir istifadə yararına sahib olduğu halda, onunla dəyişdirilə biləcək xeyli sayda əmtəə vardır”.
Burada Smit aydın bir nöqtəni diqqətdən qaçırır ki, istifadə qiyməti olmadıqda bir əmtəənin başqa bir əmtəəyə dəyişdirilməsi və ya pul əvəzində satılması mümkün deyil. Smit bu mövzudakı başqa bir səhvi, əmtəənin nisbi məhdudluğunun (və ya bolluğunun) onun qiymətinin təyin olunmasındakı əhəmiyyətini diqqətdən qaçırmasıdır.
Sonra Smit daha çətin mövzunu, qiymətin müəyyənləşdirilməsində əməyin rolu problemini araşdırır. Smitin fikrincə “əmtəələri istehsal edən əmək onların həqiqi qiyməti, pul isə onların nominal qiymətidir”. (Smit, “Xalqların sərvəti”. I cild, Y fəsil, səh.35, Moskva, 1935).
A.Smit kitabında “əmtəələrin real və nominal qiymətləri və ya onların əmək cinsindən və pul cinsindən qiymətləri” adını daşıyan bölümünə belə başlayır: “hər insan, həyatı üçün lazım olan şeylərə və əyləncəyə nə səviyyədə xərcləyə bilməsinə görə varlı və ya yoxsuldur. Fəqət əmək bölgüsü tamamilə yerləşdikdən sonra, bunların çox azını insan öz əməyi nəticəsində əldə etdikləri vasitəsilə ödəyə bilər.
Ehtiyac duyduqlarının çoxunu, başqa insanların əməyindən əldə etmək məcburiyyətindədir və fərd bu cür əməkdən nə qədərini satın almağa gücünün çatmasına görə zəngin və ya yoxsul olacaqdır. Bu səbəblə, hər hansı bir əmtəəni istehlak etmək istəməyən, lakin onu başqa əmtəələrlə dəyişdirmək istəyənin sahibinə, onun qiyməti, satın ala biləcəyi və ya əmr edə biləcəyi əmək miqdarına bərabərdir; Dolayısı ilə əmək, bütün əmtəələrin mübadilə edilə bilən qiymətinin həqiqi ölçüsüdür”. Bu tərifin müəyyənləşdirdiyi mənaya “qiymətin əməkəmr nəzəriyyəsi” adı verilir. Bu nəzəriyyəyə görə bir əmtəənin qiyməti onunla dəyişdiriləcək digər əmtəənin bir başa və ya dolayı şəkildə ehtiva etdiyi əmək miqdarı ilə ölçülür. Bu mənada əmək, bir “qiymət” ölçüsü xüsusiyyəti qazanır. A.Smit daha sonrakı izahatında əməyi “qiymətin yaradıcısı” olduğunu da qeyd edir. Bununla yanaşı Smit “qiymətin real məsrəf nəzəriyyəsi” adlanan ikinci nəzəriyyəni də önə çəkir və göstərir ki, bir əmtəənin qiyməti, istehsalında istifadə olunan zəhmətlə ölçülür və bu səbəbdən əmtəələr mübadilədə əmr etdikləri əməyin qiymətinə sahib olurlar. Deməli iki gün və ya iki saatlıq bir əməklə istehsal olunan bir şeyin, bir günlük və ya bir saatlıq əməklə istehsal olunana görə iki qat artıq qiymətə sahib olması təbiidir.
Pul olaraq ən uyğun metallar olan qızıl və gümüşün də istehsalı üçün lazım olan əmək miqdarına uyğun mübadilə edilir deyən Smit, belə nəticəyə gəlir ki, əmək yeganə ümumbəşəri və eyni zamanda yeganə etibar edilən qiymət ölçüsüdür.
Smit, bazarın əmtəə qiymətlərinin, əmtəələrin ehtiva etdiyi əməyin qiymətinə görə müəyyənləşəcəyinə inanmış olduğunu bildirir; və təbii qiymət və bazar qiyməti probleminin şərhinə keçir; Məlumdur ki, hər bir cəmiyyətdə zaman və məkana görə “təbii” qəbul edilən əmək haqqı, mənfəət və rentanın bir orta səviyyəsi mövcuddur. Deməli, hər hansı bir əmtəə: işçinin, torpaq sahibinin və yığım sahibinin payını bu təbii səviyyədən ödəməyə yetəcək bir qiymətdə satıldığı zaman, əmtəə “təbii qiyməti”ndə satılmış olacaqdır. Əlbəttə bu, bütün əmtəələrin təbii qiymətə satılacağı mənasına gəlmir. Çox vaxt bu əmtəəyə olan tələblə o əmtəə təklifi arasındakı əlaqənin dəyişməsi “bazar qiymətinin” “təbii qiymətdən” yuxarı və ya aşağı olması ilə nəticələnir. Lakin belə bir dəyişmə, özözünə düzəlmə meyli içərisində olur; çünki təklif, təbii olaraq özünü effektiv tələbə görə müəyyənləşdirməyə meyli içərisindədir. Beləliklə bazar qiyməti artma və ya azalma yolu ilə yenidən təbii qiymətə bərabər olur. Bu səbəblə, təbii qiymət bir mərkəzi qiymət xüsusiyyətində olub, bütün əmtəələrin qiymətləri bu qiymətə yaxınlaşma meylindədir. Müxtəlif dəyişmələr bəzən bazar qiymətlərini təbii qiymətdən yuxarı, bəzən də aşağı olmasına səbəb olur. Lakin bazar qiymətlərinin davamlı mərkəzə çatmasına mane olan əngəllərə baxmayaraq bu qiymətlər (yəni bazar qiymətləri) mütəmadi formada təbii qiymətə doğru meyilli olacaqdır.
Beləliklə, A.Smit “uzun dövr təbii qiyməti” qısamüddətli tələb və təklif tarazlaşdırılması nəticəsində hər zaman özünə dönüləcək bir “uzun dövr tarazlıq qiyməti” olaraq qəbul edir.
A.Smit qiymətin müəyyənləşməsində “rəqabətin” oynadığı rol üzərində də dayanmışdır. Smit, həm bazarda çoxlu sayda satıcı olmasının əhəmiyyətini vurğulamış və həm də bazar ilə əlaqədar məlumatların az və ya çox olmasının bazardakı qiymətə təsir edə biləcəyinə işarə etmişdir. Rəqabət qiymətinin ən aşağı qiymət olmasını söyləyən Smit, inhisar qiymətini isə “hər şərt daxilində istehsalçıdan sızdırıla biləcək ən yüksək qiymət” olmasını göstərmiş və inhisar qiymətinin yuxarı həddinin, sözü gedən əmtəəyə olan tələblə məhdudlaşacağını qeyd etmişdir. A.Smit qiymət nəzəriyyəsini dəyər nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirmişdir.
A.Smitin dəyər nəzəriyyəsi onun iqtisadi təhlilində mərkəzi yer tutur. O, öz iqtisadi nəzəriyyəsini əməkdəyər nəzəriyyəsi əsasında qurmuşdur, əmək prosesinə dəyərin yaranması prosesi kimi baxmışdır, məhsuldar əməyin bütün növlərinin dəyərin yaranması nöqteyinəzərindən əhəmiyyətə malik olmasını qəbul etmişdir. O, dəyərin kəmiyyətini əməyin miqdarı ilə ölçür və əmtəələrin mübadiləsinin ancaq onların istehsalına sərf olunan əməklə tənzimləndiyini göstərirdi. Smit yazırdı ki, hələ ibtidai zamanlarda müxtəlif şeylərin mübadiləsində ölçü rolunu oynayan ancaq əmək olmuşdur. O, əmtəə dəyərinin kəmiyyətinin əməyin miqdarından asılılığını bu cür şərh edir: “İki gün və ya iki saatlıq əməyin məhsulu olan bir şey, bir gün və ya bir saatlıq əməyin məhsulu olan şeydən iki dəfə çox dəyərə malik olacaqdır. . . hər şeyin həqiqi qiyməti həmin şeyi əldə etmək üçün lazım olan əməyin və ya gücün məsrəfindən ibarətdir”.
A.Smit əmtəənin istehlak və mübadilə dəyəri anlayışlarını müəyyən etmiş və birbirindən fərqləndirmişdi. Smit yazır: ” … dəyər sözünün iki müxtəlif mənası var: bəzən o hər hansı predmetin faydalılığını göstərir, bəzən isə müəyyən predmetə sahib olmaq üçün onun başqa predmetlə dəyişmə imkanı olması mənasını verir. Birincini istehlak dəyəri, ikincini mübadilə dəyəri adlandırmaq olar. (A.Smit, “Xalqların sərvəti”, I cild, IY fəsil, səh.28, Moskva, 1935). O, əməyi, dəyərin yaradıcısı və ölçüsü olduğunu qəbul etməklə yanaşı, dəyərin mübadilə dəyərində, digər əmtəələrlə onun kəmiyyət nisbətində, inkişaf etmiş əmtəə təsərrüfatında isə pulda ifadə olunması qanunauyğunluğunu göstərirdi. Diqqətini mübadilə dəyərində, dəyərin kəmiyyət ölçüsünə verən Smit hesab edir ki, mübadilə dəyəri əmtəənin təbii qiymətidir, əmtəələrin mübadiləsi onlarda maddiləşmiş müxtəlif miqdarda əməyin mübadiləsidir. Ona görə də mübadilə dəyəri əməklə müəyyən olunur. Smit yazır: “Əmək bütün əmtəələrin mübadilə dəyərinin həqiqi ölçüsüdür”. (A.Smit “Xalqların sərvəti”, I cild, Y fəsil, səh.30). O göstərir ki, dəyərin kəmiyyəti ayrıca əmtəə istehsalçısının əmək məsrəfləri ilə yox, cəmiyyətin mövcud vəziyyətində orta zəruri məsrəflərlə müəyyən olunur. Smit qeyd edir ki, ixtisaslı və mürəkkəb əmək, ixtisassız və sadə əməklə müqayisədə vaxt vahidi ərzində daha çox dəyər yaradır.
Əməyin yalnız qızıl və gümüş istehsalı sahəsində dəyər yaratdığını düşünən U.Pettidən (16231687) fərqli olaraq, Smit qeyd edir ki, əmək bütün əmtəə istehsalı sahələrində dəyər yaradır, o, iş vaxtı ilə dəyərin həcmi arasındakı birbaşa əlaqəni aşkar etmiş və göstərmişdir ki, dəyərin yeganə yaradıcısı əməkdir.
A.Smit təsviri metoddan istifadə edərək dəyərin başqa bir nəzəriyyəsini də irəli sürmüşdür. O yazır: “hər əmtəənin dəyəri onun sahibi üçün, bu əmtəə ilə satın alına bilən əməyin miqdarına bərabərdir”. Deməli, dəyər əmtəənin müqabilində alınan əməklə ölçülür. Smit yazır: ” yeganə ümumi və eləcə də yeganə dəqiq dəyər ölçüsü əməkdir” (A.Smit “Xalqlar sərvəti”, I cild, Y fəsil, səh.35, Moskva, 1935).
A.Smit dəyər nəzəriyyəsinə verdiyi bu iki izahatdan başqa bu barədə bəzi digər fikirlər də söyləmişdir. Onun fikrincə, kapitalist təsərrüfatı şəraitində “fəhlələrin materialların dəyərinə əlavə etdikləri dəyərin özü də iki hissəyə bölünür, biri onların əmək haqqının ödənilməsinə, digəri isə sahibkarın avans etdiyi bütün kapitala görə onun mənfəətinin ödənilməsinə yönəlir”. (A.Smit, “Xalqların sərvəti”, I cild, YI fəsil, səh.46, Moskva,1935) Bundan əlavə Smit dəyərin üçüncü tərkib hissəsi kimi rentanı nəzərdən keçirir və qeyd edir ki, kapitalizm şəraitində dəyər: əmək haqqı, mənfəət və rentaya bölünür.
Göründüyü kimi A.Smitin dəyər nəzəriyyəsində ziddiyyətli fikirlər vardır.
A.SMİTİN SİNİFLƏR VƏ GƏLİRLƏR BARƏDƏ
FİKİRLƏRİ VƏ BUNLARLA ƏLAQƏDAR ONUN ƏMƏK HAQQI, MƏNFƏƏTVƏ RENTA NƏZƏRİYYƏSİ
A.Smit gəlirlər bölgüsünü “üç böyük sosial sinif” adlandırdığı: əməkçi sinfi, kapitalist sinfi və torpaq sahibləri sinfinin: əmək haqqı, mənfəət və renta adı verilən gəlir paylarını necə əldə etdiklərini təhlil etmiş və beləliklə “klassik bölgü nəzəriyyəsi”nin əsaslarını müəyyənləşdirmişdir. “Hər bir ölkədə torpaq və əməyin bütün illik məhsulu yaxud da bu illik məhsulun bütün qiyməti deyildiyi kimi təbii olaraq üç hissəyə: torpaq rentasına, əməyin əmək haqqına və kapitalın mənfəətinə bölünür və xalqın üç müxtəlif sinfinin gəlirlərini təşkil edir”. (A.Smit, “Xalqların sərvəti”, I cild, səh.220, Moskva, 1935).
A.Smit adamları istehsal vasitələrinə görə siniflərə bölmüşdü. O, İngiltərə cəmiyyətində üç əsas sinfin: torpağa sahib olan torpaq mülkiyyətçilərinin, digər növ istehsal vasitələrinə yəni əmək alətlərinə, sənaye qurğularına və əmək cisimlərinə sahib olan kapitalistlərin və iş qüvvəsinə sahib olan fəhlələr sinfinin olduğunu qeyd edir. Bu əsas siniflərlə yanaşı cəmiyyətdə ara qrupların və təbəqələrin də olduğunu göstərir və əsas sinifləri və digər qrupları birbirindən, onların gəlirlərinin əsas, ilkin və törəmə olmasına görə fərqləndirir.
Gəlirin üç əsas növünü: əmək haqqı, mənfəət və rentanı qəbul edən Smit, bunları birbirindən fərqləndirir. O, hesab edir ki, üç gəlirdən yalnız əmək haqqı əmək gəliridir, mənfəət və torpaq rentası isə fəhlənin əməyi ilə yaradılan əmək məhsulundan çıxmadır. Smit öz dahi əsərinin heç bir yerində kapital sahibinin mənfəət əldə etməyə və torpaq sahibinin də renta gəliri əldə etməyə haqqı olduğunu rədd etməmişdir, əksinə bu prosesə təbii bir hal kimi baxmışdır. Bu halı o, istehsal vasitələrinin və torpağın xüsusi mülkiyyətə çevrilməsi və onun inhisarı ilə əlaqələndirmişdir. Bununla yanaşı Smit iri torpaq sahibkarlığının əleyhdarı olmuş və torpaqların parçalanmasına (bölünməsinə) mane olan qanunların ləğv edilməsini tələb etmişdir. Torpaqları, onlardan daha səmərəli istifadə etməyi bacaran sahibkarların sərəncamına verməyi təklif etmişdir.
Fəhlənin gəliri olan əmək haqqı Smitə görə əməyin təbii qiymətidir, onun işinin mükafatlandırılmasıdır. O, əmək haqqının kəmiyyətini fəhlənin və onun ailəsi üçün zəruri olan yaşayış vasitələri dəyəri ilə müəyyən edir. Smit hesab edir ki, əmək haqqı insanın yaşaması üçün kifayət edən səviyyədən bir qədər yüksək olmalıdır; əmək haqqı özündə tarixi və mədəni ünsürləri də əks etdirməlidir. Onun fikrinə görə kortəbii bazar mexanizmi təbii əmək haqqını müəyyən səviyyədə saxlayır. A.Smitin “bazarlıq nəzəriyyəsi”nə görə “hər yerdə əmək haqqı və mənfəətlər birbirindən fərqli olan iki tərəf arasındakı razılaşmaya dayanır… Bu iki tərəfdən hansının normal şəraitlərdə daha üstün vəziyyətdə olduğunu və digər tərəfi öz şərtlərini qəbul etməyə məcbur edəcəyini əvvəlcədən müəyyənləşdirmək çətin deyildir”. Smitin “yaşayış üçün minimum əmək haqqı” adını verdiyi və işçi ilə ailəsinin yaşayışına yetəcək bu əmək haqqı səviyyəsi uzun dövrdə əmək haqqının düşəcəyi minimum səviyyəni göstərir. O, əmək haqqının dəyişmə meylini ölkənin təsərrüfat vəziyyəti ilə əlaqələndirir və cəmiyyətin üç vəziyyətini qeyd edirdi: 1. İqtisadi tərəqqi, 2. İqtisadi sabitlik, 3.İqtisadi tənəzzül. Smitə görə yüksək əmək haqqı tərəqqiyə işarədir, çünki bu, əmək məhsuldarlığının artması üçün stimul rolunu oynayır. O, əmək haqqının artımının əməyə stimulu azaldacağı və fəhlələri tənbəl edəcəyi fikrinə qarşı çıxış edirdi. O, xalqın əsas hissəsinin muzdlu fəhlələrdən ibarət olduğunu bildirərək yazırdı: “Əgər cəmiyyətin böyük bir hissəsi kasıb və bədbəxtdirsə, o, heç bir zaman xoşbəxt adlandırıla bilməz. Bundan başqa, bütün xalqı yedizdirən, geyindirən, yaşayışla təmin edən insanların (yəni fəhlələrin q.m.) dilənçi halında yaşamaları ən azından ədalətsizlikdir və onlar heç olmazsa orta yaşayışları üçün lazım olan vasitələrlə təmin olunmalıdırlar”. Smit fəhlələrin yoxsulluğunun burjuaziyaya da ziyan vurduğunu izah etməyə çalışmış və əmək haqqının mənfəətə toxunmadan artırılmasının mümkünlüyünü qeyd etmişdi; və əməyə tələbin əmək haqqı fondunun böyüklüyü ilə bağlılığını göstərmişdir.
Smit əmək haqqı səviyyəsi ilə əhalinin artımı arasındakı əlaqəni də təhlil etmişdir, ona görə “hər canlı növünün artımı, onun yaşayışı üçün mövcud olan vasitələrlə düz mütənasibdir”.
Burjuaziyanı mütərəqqi sinif edən Smit onun mənafeyini müdafiə edir və onlara cəmiyyəti tərəqqi etdirən və millətin sərvətini artıranlar kimi baxır və bununla yanaşı onların bəzilərinin mənfəətləri artdıqca amansızlaşmasını, cəmiyyətin mənafeyinə qarşı mənfi hərəkətlər etməsini tənqid edir. Sənayeçilər və tacirlər daim azad rəqabəti boğmağa, məhdudlaşdırmağa, cəmiyyət üçün zərərli olan inhisar yaratmağa çalışdıqlarını tənqid edir. Bununla belə Smit son nəticədə kapitalizmə təbii və əbədi cəmiyyət kimi baxır.
A.Smit mənfəət anlayışını ictimai əməyin bütün sferalarına şamil edir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Smitə görə fəhlələrin materialların dəyərinə əlavə etdikləri dəyər iki hissəyə bölünür: bunun bir hissəsi ilə əmək haqqı ödənilir, digər hissəsini isə sahibkar qoyduğu kapitala görə mənfəət şəklində mənimsəyir. Deməli Smit mənfəətə bütün avans olunmuş kapitalın törəməsi kimi baxmışdı. A.Smit yazır: “mənfəət ümumiyyətlə işdə istifadə olunan kapitalın dəyəri ilə müəyyən olunur, bu kapitalın həcmindən asılı olaraq az və ya çox ola bilər”. (Smit, “Xalqların sərvəti”, I cild, YI fəsil, səh.46, Moskva, 1935). O, mənfəəti kapitalın özünün və onun məhsuldarlığının qanunauyğun nəticəsi kimi qiymətləndirmişdi.
A.Smit yazır: “Ayrıayrı şəxslərin əlində yığılan ehtiyatlar meydana gəldikdə təbiidir ki, onların bəziləri həmin ehtiyatlardan dərhal istifadə etməyə başlayır, əmək sevən adamlara iş verir, onları materialla və yaşayış vasitələri ilə təchiz edirlər ki, emal olunan materialların dəyərinə bu fəhlələrin əməyinin əlavə etdiyi şeydən mənfəət götürsünlər. Fəhlələrin əməyi ilə yaradılan məhsulun bir hissəsini, yaxud emal etdikləri materiala öz əməkləri ilə əlavə etdikləri dəyərin bir hissəsini bu sahibkar əldə etməlidir; sahibkarın mənfəətini məhz bu hissə təşkil edir”. Bununla yanaşı o qeyd edir ki, mənfəət kapitalistin kapitala görə aldığı haqqdır, onun yaşayış fondudur. Smit yazır ki, “Kapital sahibi istehsal etdiyi məhsulun satışından, sərf etdiyi kapitalları ödəmək üçün lazım olan məbləğdən artıq pul əldə edə bilməzsə, onun fəhlə tutmağa marağı olmaz. Mənfəət kapitalistin yaşaması (və istehsalını davam etdirməsi, q.m.) üçün lazım olan vəsaiti təmin edən həqiqi bir fonddur”.
A.Smit mənfəətin əmək haqqının digər forması kimi elan edilməsinə qarşı çıxmış və göstərmişdirki, mənfəətin kəmiyyəti kapitalın miqdarı ilə müəyyən edilir və bu əməyin güman edilən həcmi və mürəkkəbliyi ilə bağlı deyil.
Mənfəət normasının və faizin aşağı səviyyəsini yüksək iqtisadi inkişafın və millətin sağlamlığının göstəricisi kimi xarakterizə edən Smit göstərir ki, varlı ölkələrdə rəqabətin artması nəticəsində mənfəət normasının aşağı düşmə meyli olur. A.Smit qeyd edirdi ki, kapitalist təsərrüfatının əsas məqsədi mənfəət əldə etməkdir və bu proses bütün cəmiyyətin mənafeyinə uyğundur, çünki şəxsi mənafeyi güdmək son nəticədə bütün cəmiyyət üçün xeyirli olur.
A.Smit yazırdı: “Onların maraqları həmişə bir çox münasibətlərdə cəmiyyətin mənafeyi ilə eyni olur. Lakin bəzən ziddiyyət də təşkil edir”.
Torpaq rentasını Smit torpaqda işləyənin əmək məhsulundan çıxma kimi elan etmiş və onda inhisar elementi görürdü. O yazırdı: “Bu və ya digər ölkədə bütün torpaqlar xüsusi mülkiyyətə çevrildiyi vaxtdan torpaq mülkiyyətçiləri də, bütün başqa adamlar kimi əkmədikləri yerdə biçmək istəyirlər və hətta torpağın təbii bəhrələri üçün də renta tələb etməyə başlayırlar… işçi öz əməyi ilə yığdığının və istehsal etdiyinin bir hissəsini və ya bu hissənin qiymətini torpaq mülkiyyətçisinə güzəştə getməlidir. Bu hissə torpaq rentasını təşkil edir”. (A.Smit, “Xalqların sərvəti”. I cild, YI fəsil, səh.47, Moskva 1935).
O, torpaq sahələrinin məhsuldarlığına və yerləşmə məkanına görə birbirindən fərqləndiyini qeyd edərək, bildirirdi ki, bunların hər ikisi rentanın formalaşmasına təsir edir. O, “millətlərinzənginliyi” əsərində differensial rentaya aid fikirlər söyləmişdir. O yazırdı: “Daha münbit və ya bazarlara daha yaxın olan torpaqlar artıq renta verirlər. Torpaqrentasınəinkitorpağın… yalnızmünbitliyindən, habelə onun məkanındanda asılı olaraqdəyişir. Şəhər yaxınlığındakı torpaqlar, ölkənin uzaq yerlərindəki eyni dərəcədə münbittorpaqlardan daha artıq renta verir”
Rentaya gəlirin müəyyən forması kimi baxan Smit daha sonra yazırdı: “Torpaq xüsusi mülkiyyətə çevrildikdə, torpaq mülkiyyətçisi, işçinin həmin torpaqda yetişdirə vəyatoplayabildiyimühsulundeməkolarhamısından özünə dərhal müəyyən bir pay tələbedir, onunrentası torpağın becərilməsinə sərfedilmiş əməyin məhsulundan birinci növbədə çıxılmalıdır”. Rentaya “müxtəlifdən yaranan” bir qazanc kimi də baxan Smit onu torpaq sahibinin təbii mükafatı da adlandırırdı. Deməli, Smitin renta nəzəriyyəsində fiziokratik elementlər də vardır. O göstərir ki, kənd təsərrüfatında təbiət də insanla işləyir və ona görə də renta əkinçilikdə təbiətin insana köməyinin nəticəsidir. Deyilənlərdən aydın olur ki, Smitin renta nəzəriyyəsində müəyyən ziddiyyətli məqamlar olsa da, dəyərli fikirlər də çoxdur. O, əkinçiliyi kapital qoyuluşu üçün ən sərfəli sahə hesab edərək göstərirdi ki, kənd təsərrüfatı böyük miqdarda məhsuldar qüvvəni hərəkətə gətirir və illik məhsula daha çox dəyər əlavə edir.
A.SMİTİN KAPİTAL VƏ TƏKRAR İSTEHSAL HAQQINDA TƏLİMİ
A.Smitə görə kapital toplanmış və maddiləşmiş əməkdir. O, kapitalın təhlilini bütün maddi istehsal dairəsinə şamil edirdi.
Smitə görə “bütün kapital qənaətin nəticəsidir, kapital qənaətlə artar, israf və pis istifadə ilə azalar”. Kapitalı təbii bir kateqoriya kimi təsvir edən Smit mənfəət gətirən hər bir şeyi kapital hesab edir. Onun fikrincə kapital, istehsala başlamaq və gələcəkdə onu davam etdirmək üçün lazım olan alətlərin, xammalın, yaşayış vasitələrinin və pulun toplanmış ehtiyatıdır. Smitə görə kapital bəşər cəmiyyətinin müəyyən inkişaf mərhələsində meydana gəldikdən sonra o həmişə mövcud olmuşdur və əbədi olaraq mövcud olacaqdır; çünki belə bir ehtiyat olmadan heç bir istehsal mümkün deyil. Fiziokratlar yalnız kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən kapitalı məhsuldar hesab edirdilərsə, A.Smit bütün növ kapitalı birləşdirir və hamısını məhsuldar hesab edir, o sənaye və ticarət kapitalı arasında mühüm fərq görmür.
A.Smitin mühüm xidmətlərindən biri, onun əsas və dövriyyə kapitalı anlayışlarını inkişaf etdirməsi və bu kateqoriyaları tətbiq olunduğu sahədən asılı olmayaraq bütün fəaliyyət göstərən kapitala şamil etməsidir.
