Daşqınlar və zəlzələlər CAREC (Mərkəzi Asiya Regional İqtisadi Əməkdaşlıq Proqramı) regionuna illik orta hesabla 4,7 milyard ABŞ dolları dəyərində ziyan vurur.
Bu, təbii fəlakətlərdən hər il gözlənilən uzunmüddətli itkidir, daha tez-tez baş verən, lakin daha az şiddətli hadisələrlə daha az baş verə bilən, lakin daha dağıdıcı ola bilən hadisələrin ortalamasıdır.
“Hökumətlər maliyyə fəlakətlərindən müdafiə tədbirləri həyata keçirsə də, CAREC üzvlərinin heç də hamısı dağıdıcı hadisədən sonra ona tez və effektiv reaksiya vermək üçün kifayət qədər likvid fəlakət riski maliyyəsinə malik deyil. CAREC üzvü olan ölkələr sığorta və fəlakət riskinin maliyyələşdirilməsinin digər formalarını təmin etmək imkanlarına təsir edən müxtəlif risk profillərinə malikdir”, – ADB-nin fəlakət sığortası üzrə baş maliyyə mütəxəssisi Tomas Kessler bildirib.
Onun fikrincə, Pakistan və Tacikistan kimi ölkələrdə suveren kredit reytinqlərinin aşağı olması bu hökumətlər üçün özəl kapital bazarlarından borc alınmasını bahalaşdırır. Bu ölkələrdə risk və həssaslığın ən çox üst-üstə düşdüyü bəzi əyalətlərin kənd təsərrüfatından və əsasən kiçik təsərrüfatlar və bizneslər tərəfindən həyata keçirilən əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının emalından çox asılı olması vəziyyəti daha da ağırlaşdırır.
Qırğızıstan və Özbəkistanda risklərin qarşısının alınması ilə bağlı müəyyən mexanizmlər mövcuddur, lakin kənd təsərrüfatı və emal sənayesinin vacib olduğu vilayətlərdə risk və həssaslıq yüksəkdir.
“Azərbaycan, Gürcüstan və Qazaxıstanda da artıq daşqınlar, zəlzələlər və fövqəladə hallara cavab ehtiyaclarını ödəyə biləcək riskin qarşısının alınması üzrə tədbirlər mövcuddur. Lakin birbaşa itkilər bu resursları tükədə bilər və bu da yenidənqurma xərclərinin ödənilməsi üçün risklərin ötürülməsi alətlərinin olmasını tələb edir”, – T.Kessler deyib.
Keçən il Pakistanda dağıdıcı daşqınlar 33 milyona yaxın insana ziyan vurub və təxminən 30 milyard ABŞ dolları həcmində ziyan vurub. Bu il ölkəni həmçinin qonşu Əfqanıstan və beş Mərkəzi Asiya respublikasında da hiss olunan 6,5 maqnitudalı zəlzələ sarsıdıb. Meşə yanğınları isə elə təkcə bu ay Qazaxıstanın şimal-şərqində 60 min hektara qədər ərazini məhv edib, 14 nəfər ölüb.
“Bu hadisələr Mərkəzi Asiya və qonşularının daşqınlar və zəlzələlər kimi təbii fəlakətlərə çox meylli olduğunun faciəli xatırlatmasıdır. İqlim dəyişikliyi bu cür hadisələrin tezliyini və şiddətini artıracağından region riskdən qorunma sahəsində artan boşluqlarla üzləşir”, – T.Kessler qeyd edib.
ADB-nin maliyyə mütəxəssisi vurğulayıb ki, üzv ölkələr təbii fəlakətlərlə bağlı ümumi risklərlə üzləşdiyindən risklərin ötürülməsi üzrə regional mexanizmin yaradılması risklərdən qorunma arasındakı fərqi səmərəli şəkildə aradan qaldıra bilər: “Məsələn, ölkələr birgə sığorta ala bilərlər. Bu, müxtəlif ölkələr arasında risk səviyyələrini şaxələndirə və onlara sabit və inzibati xərcləri bölüşməyə imkan verə, bununla da ümumi xərcləri azalda bilər”.
T.Kessler hesab edir ki, regional əməkdaşlıq həm də ölkələrə fəlakət riskinə hazırlıq və onların idarəedilməsi sahəsində qabaqcıl təcrübələri paylaşmağa imkan verir: “Regional mexanizmin dayanıqlılığı üç amildən asılı olacaq. Birincisi, risklərin maliyyələşdirilməsi bütün üzv ölkələrin öhdəliklərini təmin etmək üçün onların hamısının ehtiyaclarına cavab verməlidir. İkincisi, qorunma planlarının əhatə etdiyi risklər yaxşı balanslaşdırılmalıdır ki, hansısa bir ölkədə tələb olunan risklərin dəyəri başqa ölkədə riskləri ödəmək üçün lazım olan resursları tükətməsin. Bu, həmçinin regional kredit təşkilatının vəsaitlərini qorumaq və onun ödəmə qabiliyyətini təmin etmək üçün təkrarsığorta ehtiyacını minimuma endirməlidir. Üçüncüsü, ölkələr qorunma xərclərinin artımını məhdudlaşdırmaq və öz iqtisadiyyatlarının və əhalisinin təbii fəlakətlərə dayanıqlılığını artırmaq üçün iqlim dəyişikliyinin yumşaldılması və ona adaptasiya üzrə tədbirlər görməkdə maraqlı olmalıdırlar”.
O qeyd edib ki, təbii fəlakət baş verən zaman maliyyələşdirmə adətən ondan sonra planlaşdırılmayan borclar, büdcə dəyişiklikləri və humanitar yardım şəklində gəlir: “Bu, kifayət qədər fiskal sahəyə malik olan və maliyyə vəsaitlərinə sürətlə çıxış əldə edən ölkələr üçün işləyir. Lakin məhdud alıcılıq qabiliyyəti olan hökumətlər, bir qayda olaraq, həyati əhəmiyyət kəsb edən, lakin həcmi, sürəti və etibarlılığı ilə fərqlənə bilən humanitar yardıma bel bağlayırlar.
Bəzi maliyyələşdirmələr fəlakət baş verməmişdən əvvəl təşkil edilə bilər. Fəlakət riskinin “ex ante” maliyyələşdirilməsi kimi tanınan qabaqcadan təşkil olunmuş maliyyələşdirmə zədələnmiş infrastrukturun bərpası və iqtisadiyyatın yenidən işə düşməsi üçün mühüm maliyyə mənbəyi ola bilər. Bu cür maliyyələşdirmə iki kateqoriyadan birinə aiddir: risklərin ötürülməsi və ya risklərin qarşısının alınması. Risklərin ötürülməsi strategiyaları sığorta və təbii fəlakət zamanı yardım göstərilməsi üçün istiqrazlar kimi alətləri əhatə edir. Onlar potensial itkiləri riski öz üzərinə götürdükləri üçün mükafat alan sığorta şirkətləri və ya istiqrazlara vəsait yatıran investorlar kimi kənar tərəflərə ötürürlər”.
Risklərin qarşısının alınması strategiyaları ondan ibarətdir ki, hökumət xoşagəlməz hadisələrlə bağlı itkilərin, o cümlədən fövqəladə halların maliyyələşdirilməsi üçün əmanətlər və kreditlər hesabına qarşılanması məqsədilə ehtiyat fondu yaradır, T.Kessler fikrini yekunlaşdırıb.
Xatırladaq ki, CAREC-ə üzv ölkələrə Azərbaycan, Əfqanıstan, Çin, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Monqolustan, Pakistan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan daxildir.
