Florida Universiteti Gatorade idman içkisinin uğuruna inanmasa da, məhsul populyarlaşanda yaradıcını məhkəməyə verdi və böyük təzminat aldı. 2010-cu illərin sonunda universitet ildə 20 milyon dollar alırdı. The Hustle izotonikin kim tərəfindən icad edildiyini, hüquqların necə bölündüyünü və kimin nə qədər qazandığını yazır.
Florida Universiteti (UF) ilə Oklahoma Universiteti arasında 2020-ci il Amerika futbol matçı başa çatmaq üzrə idi. Yaxınlaşan qələbədən hiddətlənən Oklahoma məşqçinin üzərinə Gatorade izotonikini tökdü və sonra 55-20 hesabı ilə qalib gəldi.
Məğlubiyyətə baxmayaraq, Florida Universitetinin sevinmək üçün hələ də səbəbi var idi, çünki satılan hər Gatorade şüşəsi ona pul gətirdi. Qeyd edək ki, içki 1965-ci ildə məhz bu ştatda yaradıldı, 2001-ci ildə isə PepsiCo onu aldı.
2021-ci ildə universitetlər əldə olan demək olar ki, bütün inkişafları patentləşdirdilər. Lakin 1965-ci ildə siyasət fərqli idi, buna görə Gatorade ixtirası akademiklər, universitet və federal hökumət arasında bahalı məhkəmə çəkişmələrinə səbəb oldu.
Professor Robert Keyd susuz futbolçulara kömək etmək üçün içki icad etdi
Amerikalı Robert Keyd 1927-ci ildə Texasda anadan olub. 1945-ci ildə Robert ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinə xidmət göstərməyə başlayır və orada tibbi-tədqiqat şöbəsində çalışır – əvvəlcə esminesdə, daha sonra isə kreyserdə.
1948-ci ildə Keyd xidməti bitirib Texas Universitetinə daxil olur: gündüz kitabxana, gecə isə yanacaqdoldurma məntəqəsində işləyir. İşlədiyinə baxmayaraq, iki il ərzində tibb fakültəsinin bakalavr proqramını mənimsəyir və rezidenturadan keçərək tibb üzrə doktorluq dərəcəsini alır.
1961-ci ildə Keyd Florida Universitetində işə düzəlir və nefrologiya kafedrasına rəhbərlik etməyə başlayır: dərslər aparır, xəstələri qəbul edir, boş vaxtlarında təcrübələr keçirir.
1965-ci ilin payızında elmi tədqiqatçı Dana Şayers Keydə yeni təklif irəli sürür. Universitetin futbol üzrə milli komandasının məşqçisi ona dedi ki, matçların sonunda idmançılar gücsüz görünür, eyni zamanda susuzluqdan əziyyət çəkir. Qeyd edək ki, oyunlar zamanı su içmək olmaz, çünki məşqçilərin fikrincə, maye qıcolmalara səbəb olur.
Oyunçuları beş gün müşahidə etdikdən sonra Keyd və onun iş yoldaşları üç saatlıq matçdan sonra onların 8.2 kq çəki itirdiyini müəyyən etdilər. Bununla yanaşı, onlar plazma həcminin 7%, dövran edən qan həcminin isə 5% azaldığını gördülər. Eyni zamanda şəkər səviyyəsi aşağı düşür və tərlə birlikdə bədəndən natrium da xaric olunur.
Keyd və onun yoldaşlarına görə, duz və fosfatlı qlükozadan hazırlanan içkilər oyunçulara kömək edə bilərdi. Bu içki məşqlər zamanı o qədər effektiv olmuşdu ki, Rey Qreyvs alimdən bir gecəyə təxminən 100 litr izotonik hazırlamağı xahiş etmişdi.
Keyd içkiyə Gatorade adını verdi. Ertəsi gün o, yol kənarında dayanmış mikroavtobusda iki çəlləkdən oyunçular arasında bu içkini payladı. Komanda onu içdi və 14:7 hesabla qalib gəldi.
Əslində bu ideya yeni deyildi: oxşar içkilər digər təhsil müəssisələri tərəfindən də istehsal olunurdu. Məsələn, hələ 1964-cü ildə Nebraski Universiteti Huskerade izotonikini icad etmişdi. Lakin mətbuatın diqqətini məhz Gatorade çəkmişdi.
Florida Universiteti içkinin uğuruna inanmırdı, buna görə əlverişsiz razılaşma bağladı
Sonrakı illərdə məktəb komandaları, boksçu Cerri Kuorri və tənəffüs yolu xəstəliyi ilə mübarizə aparan Fond Gatorade almaq üçün Keydə müraciət etdi. Getdikcə daha çox nəşriyyat aparılan araşdırmaları dərc etməyə başladı. Məhsul haqqında yazırdılar: “Bu məhsul izotonikdən daha yaxşıdır”.
İlk növbədə onlar universitet rəhbərliyinə müraciət etdi. Keyd tezlikdə ölkənin hər bir idman komandasının Gatorade içəcəyini söylədi. Lakin alim tədqiqat şöbəsinin müdirini heyran qoymağı bacara bilmədi: o, universitetin bunun üçün büdcəsi olmadığını dedi.
Onda Keyd qablaşdırma üçün material almaq məqsədilə 500 dollar (cari məzənnə ilə təxminən 4 min dollar) borc aldı. 1967-ci ildə ərzaq şirkəti Stokely-Van Camp bu içki ilə maraqlanmağa başladı. Keyd komandası onun patentini almaq üçün 1 milyon dollar istədi, şirkət isə təklifdən imtina etdi: o, sərmayənin özünü doğrulmayacağından qorxdu.
Lakin ixtiraçılar əməkdaşlıq etməyin başqa bir yolunu tapdılar: onlar Gatorade Trust fondunun əsasını qoydular. Gatorate-nin ilk üç dadı – üzüm, portağal və limon-laym olub. İlk ildə Gatorade Trust satışlardan təxminən 29 min dollar, üçüncü ildə isə 100 min dollar qazanıb.
Florida Universiteti Gatorade Trust-ı məhkəməyə verməyə qərar verdi
Digər istehsalçılar içkini kopiyalamağa çalışsa da, onlardan ən keyfiyyətlisi yenə də Gatorade idi. Universitet tədqiqatçılarla sərfəli müqavilə bağlamadığına görə peşman oldu. Buna görə 1971-ci ildə fondu məhkəməyə verərək 100% royalti tələb etməyə başladı.
1960-cı illərdə institutlar nadir hallarda professor ixtiralarını patentləşdirirdilər. 1965-ci ildə Keyd qrupu Gatorade içkisini icad etdikdə ABŞ-da 28 təhsil müəssisəsinə yalnız 96 patent verilmişdi. Universitetlər ya prinsipcə bu investisiyaların fayda verəcəyinə inanmırdı, ya da potensial inkişaf miqyasını tam olaraq dərk etmirdi.
Florida Universitetinin də inkişaflara münasibətdə vahid bir yanaşması yox idi, buna görə iddianı əsassız hesab etmək olardı:
- Keyd UF-ə ixtiralardan istifadə etmək hüququnu verən bir müqavilə bağlamamışdı;
- Keyd tədqiqatlar aparmaq qrantını universitetdən deyil, federal hökumətdən almışdı.
Bütün bunlara baxmayaraq, Gatorade-ni təhsil müəssisəsinə bağlamaq mümkün oldu:
– ilk televiziya reklamlarından birində məşqçi Rey Qreves çəkildi.
– içkinin adı UF nişanına (alliqator) işarə edirdi.
– mətbuat yerli futbol komandasının qələbələrindən sonra Gatorade-ni tanıdı.
Məhkəmə prosesi xeyli uzandı və bir sıra xərclərə səbəb oldu. Universitetin vəkili tədqiqatçılara Gatorade Trust-ı bütün ştatlarda məhkəməyə verəcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq etdi. “Əgər çox pul xərclədiyinizi düşünürsünüzsə, gözləyin: Arizona, Nyu-Meksiko, Kaliforniya, Texas və Alabamadakı məhkəmələr son deyil”, – deyə UF Keydə bildirdi.
Məhkəmədən sonra içkinin populyarlığı artmağa davam etdi və 1983-cü ildə Stokely-Van Camp 220 milyon dollara Quaker Oats konqlomeratını aldı. 2001-ci ildən etibarən şirkət PepsiCo-ya məxsus oldu.
1972-ci ildə Florida Universiteti Gatorade-nin mövcud olduğu ilk beş ildə 237 min dollar royalti aldı. 2015-ci ilə qədər ödənişlər 250 milyon dollara çatdı.
Beləliklə, Gatorade Trust 80% paya sahib olaraq 2015-ci ilə qədər təxminən 1.25 milyard dollar qazandı və son illərdə hər il təxminən 80 milyon dollar gəlir əldə etdi.
PepsiCo ticarət nişanına görə təzminat ödəmək məcburiyyətindədir
PepsiCo məsələyə şərh verməkdən imtina etsə də, illik ödənişlər hətta milyardlarla dollarlıq bir şirkət üçün maddi cəhətdən böyük idi. Əgər Keydin zəkası olmasaydı, Gatorade Trust və UF əliboş qala bilərdi.
Patentin müddəti 20 ildən sonra bitir, ancaq ticarət nişanından istifadə hüququnu istənilən qədər yenilənə bilir. Keyd bunu bilirdi və buna görə də onu aldıqdan dərhal sonra qeydiyyatdan keçirmişdi. Bu səbəbdən PepsiCo fond və universitetə royalti ödəməyə məcbur idi.
Korporasiya Gatorade adını “G” hərfi ilə əvəz edərək öhdəliklərdən qurtulmağa çalışsa da, Florida Universitetinin əməkdaşı Cim O`Konell korporasiyanın həriflərə deyil, məhsula görə ödəniş etdiyini bildirdi.
Lisenziya ödənişləri sayəsində universitet alimlər cəlb edir və daxili araşdırmaları maliyyələşdirir. İndi o hər il təxminən 140 ixtira patentləşdirir və 2008-ci ildən 2018-ci ilə qədər lisenziyalardan 500 milyon dollar qazanır. 2018-ci ildə onun ümumi patent gəliri 2.9 milyard dollara çatır.
Bəzən UF Gatorade Trust ilə daha əlverişli müqavilə bağlamadığına görə peşman olur: əməkdaşların birinin sözlərinə görə, ödənişlərin miqdarı iki və ya üç qat çox ola bilərdi, amma onlar kifayət qədər təcrübəyə malik deyildilər. 2021-ci ildə universitet artıq fərqli bir siyasət yürüdür: indi onun dəstəyi ilə işıq üzü görən hər bir ixtira asanlıqla patentləşdirilə, ixtiraçının özü bundan 25-40% pay ala bilər.
Buna baxmayaraq, təhsil müəssisəsi Keyd ilə əlaqələrə yüksək dəyər verməyə davam edirdi. 2007-ci ildə 80 yaşlı Keyd ölümündən bir neçə ay əvvəl universitetin İdman Şöhrət Zalına qəbul edildi.
