Son 10-15 il ərzində internetin bütün gözləntiləri aşan sürətlə inkişafı, elektron ticarətin yüz milyonlarla müştərisinin əmələ gəlməsinə və milyardlarla dövriyyəsinin yaranmasına gətirib çıxardı. Elektron ticarətin müxtəlif formaları olsa da ən geniş yayılmış formaları B2B (business-to-business) yəni iki sahibkarlıq subyekti arasında, B2C (business-to-consumer) yəni biznes subyekti və istehlakçı arasında və C2C (consumer-to-consumer) yəni sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmayan subyektlər arasında olan ticarətdir. Smartfon əlavələri vasitəsilə mal və xidmətlərin təqdim edilməsi də elektron ticarətin artmaqda olan sahələrindən biridir. Sonuncu statistik rəqəmlər göstərir ki, dünyada internet istifadəçilərinin təxminən 40 faizi elektron ticarətdən istifadə edir. Bu isə təxminən bir milyard alıcı deməkdir və bu say durmadan artır.
Rəqəmsal ödəmələr də elektron ticarətin ayrılmaz tərkib hissəsidir. 2016-cı ildə təkcə mobil vasitələrlə aparılan bu cür ödəmələrin həcminin 51 milyard ABŞ dollarına yaxın olacağı proqnozlaşdırılır.
Maraqlıdır ki, elektron ticarətin inkişafının ilkin illərində ayrı-ayrı dövlətlər bu fəaliyyətin inkişafını təmin etmək məqsədilə qeyd olunan əməliyyatların vergiyə cəlb edilməsində maraqlı deyildilər. Lakin elektron ticarətin böyük sürətlə inkişafı və həcminin artması onların vergiyə cəlb edilməsini zəruri etdi. Çünki əks təqdirdə elektron ticarət ənənəvi ticarətlə haqsız rəqabət aparmağa başlayardı. Hazırki vergi sistemləri, xüsusilə də beynəlxalq vergiqoymaya dair razılaşmalar rəqəmsal iqtisadiyyatın artım tempi ilə ayaqlaşmaqda çətinlik çəkir. Məsələn, vergiyə cəlb edilən əməliyyatın yerinin, gəlirin mənbəyinin müəyyən edilməsi ilə bağlı ənənəvi konsepsiyalar bir çox hallarda elektron ticarət üçün keçərli olmur. Bu səbəbdən də dövlətlər artıq vergi siyasətini müəyyən edərkən elektron ticarətin vergiyə cəlb edilə bilməsi üçün xüsusi normalar müəyyən edir.
Qlobal səviyyədə elektron ticarətin vergiyə cəlb edilməsi ilə bağlı çalışmalar 1998-ci ildə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) Vergi Məsələləri üzrə Komitəsi tərəfindən bu sahədə Vergiqoymanın Çərçivə Şərtləri adlı sənədin qəbulu ilə başlamışdır. Sənədin qəbulunda əsas məqsəd nəinki İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı üzvlərinin, həmçinin üzv olmayan digər dövlətlərin iştirakı ilə bu sahədə beynəlxalq dialoqun formalaşdırılması olmuşdur.
Ənənəvi vergiqoyma konsepsiyaları biznes subyektlərinin gəlirinin onların rezidenti olduğu və ya gəliri əldə etdiyi yerdə vergiyə cəlb edilməsini nəzərdə tutur. Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının genişlənməsi nəticəsində ikiqat vergitutmanın qarşısının alınması məqsədilə ayrı-ayrı dövlətlər arasında ikitərəfli və çox tərəfli müqavilələr imzalanmağa başlandı. Bu müqavilələr konkret hansı gəlirlərin rezidentlik ölkəsində, hansıların mənbə ölkəsində vergiyə cəlb edilməsini, habelə hər iki ölkədə vergiyə cəlb edilən əməliyyatlar üzrə ikiqat vergitutmanın necə aradan qaldırılmasına dair qaydalar müəyyən edir. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu cür yanaşma bir çox hallarda rəqəmsal iqtisadiyyatın vergiyə cəlb edilməsində effektiv olmur. Çünki bu cür əməliyyatları aparan zaman istifadə olunan qeyri-maddi aktivlərin harada yerləşməsi və kommersiya əməliyyatlarının konkret hansı coğrafi bölgədə həyata keçirilməsini müəyyən etmək mümkün olmur. Dəbdən düşməkdə olan bu qaydalar heç bir ölkənin rezidenti olmadan gəlir əldə edən transmilli qrup şirkətlərin effektiv vergiyə cəlb edilməsində aciz qalır. Məsələn ana şirkəti ABŞ-da yerləşən şirkətin İrlandiyada yerləşən törəmə şirkəti vasitəsilə Almaniyada proqram təminatını təqdim etməsinin vergiyə cəlb edilməsinə diqqət yetirək. Bu halda əsas fayda Almaniyada əldə edilməsinə baxmayaraq onun ərazisində heç bir əməliyyat aparılmadığından vergiqoyma baş vermir. İrlandiyada mövcud olan qanunvericiliyə əsasən bu cür əməliyyatları həyata keçirən şirkətlərdən vergi tutulmur. Proqram təminatını təqdim edən şirkət isə ABŞ rezidenti olmadığı üçün orada da vergi ödəmir. Nəticədə bu əməliyyatdan ümumiyyətlə heç bir dövlətin büdcəsinə vergi daxil olmur.
Elektron ticarət əməliyyatlarında vergi rezidentliyi və gəlirin mənbəyinin müəyyən edilməsində çətinlikləri nəzərə alaraq 2012-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatında aparılan müzakirələrdə sabit 15% həcmində Global Elektron Ticarət Vergisinin tətbiq edilməsi təklifi səsləndirilmişdir.
Bu sahədə ən orijinal təkliflərdən biri Fransa tərəfindən edilmişdir. Belə ki, Fransız iqtisadçıları Google və analoji şirkətlərin İnternet Data Vergisi ödəməsi üzərində çalışırlar. Qeyd olunan verginin dərəcəsi şirkətlərin fərdi məlumatların toxunulmazlığına dair tələblərə nə dərəcədə əməl etməsindən, istifadəçi sayından və s. asılı olacaqdır. Qeyd olunan verginin tətbiqi şirkətlərin özü tərəfindən tələb olunan məlumatların açıqlanmasını, habelə kənar auditor tərəfindən yoxlanmasını nəzərdə tutur.
Region ölkələrinin bu sahədə təcrübəsi də maraqlıdır. Rusiyada 1 yanvar 2017-ci ildən qüvvəyə minməsi planlaşdırılan qanun layihəsinə əsasən onlayn platformada proqram əlavələri, oyunlar, musiqi və digər analoji məhsullar satan şirkətlər Rusiya Federasiyası ərazisində qeydiyyata düşməli və müvafiq vergiləri bəyan edərək ödəməlidir. Rusiyanın Maliyyə Nazirliyi bu yolla dövlət büdcəsinə əlavə olaraq təxminən 150 milyon ABŞ dolları vəsait cəlb etmək niyyətindədir.
Bəzi ölkələrdə internet satış vergisi artıq tətbiq olunmaqdadır. Amma bu vergilərin toplanması qaydası hər bir ölkə üçün müxtəlif qaydada nəzərdə tutulan bilər. Məsələn ABŞ-da bəzi ştatlarda rəqabətliliyi təmin etmək məqsədilə internet üzərindən satış həyata keçirən mağazalar tərəfindən internet satış vergisi tətbiq olunur. Lakin ABŞ Ali Məhkəməsinin qərarına əsasən bu cür vergi yalnız elektron ticarət həyata keçirən şəxsin həmin ştatda mağazası, anbarı və s. olduğu halda tətbiq olunur.
Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarında transmilli şirkətlər tərəfindən əldə edilən mənfəətin yurisdiksiyalara arasında ədalətli bölgüsünü təmin etmək məqsədilə başlanan və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının rəhbərlik etdiyi BEPS (Base Erosion and Profit Shifting) layihəsi çərçivəsində səsləndirilən həll yollarının bir hissəsi rəqəmsal iqtisadiyyatla bağlıdır. Məsələn BEPS layihəsi çərçivəsində təklif olunur ki, Əlavə Dəyər Vergisi ənənəvi olaraq satıcının olduğu yerdə yox alıcının olduğu yer üzrə müəyyən edilsin. Bu isə özlüyündə ayrı-ayrı dövlətlərin qanunvericiliyinə əməl edilməsi ilə bağlı böyük işlər görülməsini tələb edir. Yəni rəqəmsal xidmətlər göstərən şəxslər hər bir ölkənin istifadəçiləri üçün ayrı-ayrı vergi dərəcələrini nəzərə almaqla öz tariflərini formalaşdırmalıdır. BEPS layihəsi çərçivəsində mövcud vergiqoyma konsepsiyalarına yenidən baxış bu sahədə olan bir çox beynəlxalq razılaşmalara da təsirsiz ötüşməyəcəkdir.
Azərbaycan Respublikasına gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, qüvvədə olan Vergi Məcəlləsi rəqəmsal iqtisadiyyatın vergiyə cəlb edilməsi, Azərbaycan Respublikasından gəlir əldən, xüsusilə də internet üzərindən xidmət göstərən transmilli şirkətlərin gəlirlərindən vergi tutulması ilə bağlı əksər aparıcı ölkələrin qanunvericiliyindən geri qalır. Müəyyən növ elektron xidmətlərin Əlavə Dəyər Vergisinə cəlb edilməsi ilə bağlı bəzi müddəalar olsa da bu sahədə korporativ vergiqoymanın aydın mexanizmləri mövcud deyil. Xüsusilə internet üzərindən mərc oyunları təşkil edən, proqram əlavələri, multimedia məhsulları təqdim edən, reklam, nəqliyyat, maliyyə, informasiya texnologiyaları və digər xidmətlər göstərən transmilli şirkətlərin gəlirlərinin vergiyə cəlb edilməsinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun aydın vergitutma mexanizmlərinin hazırlanması tələb olunur. Xüsusilə nəzərə alınmalıdır ki, bir çox hallarda bu xidmətlərin istifadəçiləri vergi ödəyiciləri yox geniş əhali kütləsi olur. Buna görə də bu cür əməliyyatların vergiyə cəlb edilməsinin mərkəzləşmiş qaydada banklar, internet provayderlər və digər əlaqəli təşkilatların köməyi ilə həyata keçiriləcəyini gözləmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 avqust 2016-cı il sərəncamı ilə təsdiq edilmiş 2016-cı ildə vergi sahəsində aparılacaq islahatların istiqamətləri üzrə proqramda islahatlar həyata keçirilməli olan sahələrdən biri də elə rəqmsal iqtisadiyyatın vergiyə cəlb edilməsidir və bu sahədə yaxın vaxtlarda yeni mexanizmlərin formalaşdırılacağını gözləmək olar. O da nəzərə alınmalıdır ki, rəqəmsal iqtisadiyyatın vergiyə cəlb edilməsi dövlət büdcəsinə əlavə vəsaitlərin daxil olmasını təmin etməklə yanaşı Azərbaycan Respublikasına yüksək texnoloji mal və xidmətlərin daxil olmasına, habelə yaranmaqda olan rəqəmsal iqtisadiyyata maneə törətməməlidir. Bu səbəbdən də qeyd olunan sahədə vergi siyasətinin mümkün qədər balanslı həyata keçirilməsi tələb olunur.
Emil Qarayev, Deloitte Azərbaycanın Vergi üzrə Direktoru
