Son illər Azərbaycanda kapital bazarının inkişafı istiqamətində mühüm addımlar atılsa da, likvidliklə bağlı problem hələ də qalmaqdadır.
Söhbət əsasən, investorların aldıqları istiqrazları lazım olanda – dərhal satıb pula çevirə bilməməsindən gedir. Halbuki, likvidliyin təmin edilməsi kapital bazarının işlək mexanizminin əsas şərtlərindən hesab olunur.
Likvid bazar yoxdur
“Azərbaycan Fond Birjası İştirakçılarının Assosiasiyası” (AFBİA) İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin üzvü, yerli investisiya şirkətlərindən birinin direktoru Pərvanə Qasımova deyir ki, istiqrazları dərhal satmağın mümkün olmaması birbaşa emissiya ilə deyil, sırf ikinci bazarın mövcudluğu ilə bağlıdır: “Məsələn, istiqraz bir illik, iki illik, yaxud üç illik buraxılırsa, emitent borcunu yalnız həmin müddətin sonunda qaytarmağı nəzərdə tutur. Ona görə də emissiyanın şərtləri ilə investorun vaxtından əvvəl istiqrazı satmaq imkanı arasında bir əlaqə yoxdur. Burada həlledici amil ikinci bazardır”.
Onun sözlərinə görə, hazırda ölkədə likvid bazar mövcud deyil və istiqraz sahibi yalnız inkişaf etmiş ikinci bazar olduqda qiymətli kağızını istədiyi vaxt sata bilər. Bu isə kapital bazarında ən aktual problemlərdən biridir: “Xarici bazarlarda investor istədiyi vaxt alqı-satqı edə bilir. Bunun səbəbi market-meykerlərin və iri investorların daim alış sifarişləri yerləşdirməsidir. Azərbaycanda ikinci bazarın inkişaf etdirilməsi, market-meyker institutunun gücləndirilməsi və institusional investorların, xüsusən fondların, pensiya və investisiya fondlarının bazarda iştirakının təmin olunması vacibdir”.
Dövlət istiqrazları daha likviddir, satışdan sonra vəsait bank hesabına köçürülür
Bazarın aktiv iştirakçılarından olan investisiya şirkətinin Yerli vasitəçilik şöbəsinin müdiri Ramin Abasov bildirib ki, istiqraz bazarında likvidlik – yəni investorun istədiyi vaxt qiymətə yaxın səviyyədə kağızlarını pula çevirməsi – stabillik və investor etimadı üçün həlledici amildir: “Dövlət istiqrazları repo bazarında aktiv istifadə olunduğuna görə korporativ istiqrazlarla müqayisədə daha likviddir və faktiki məhdudiyyətlərlə üzləşmir.
Satış və hesablaşma mexanizminə toxunan R.Abasov qeyd edib ki, investor istiqrazlarını satdıqdan sonra vəsait müştərinin təqdim etdiyi bank rekvizitlərinə köçürülür:
“Müştəri bu məbləği istənilən vaxt bankdan nağdlaşdıra bilər. Nağdlaşdırma üzrə komissiya bankdan asılı olaraq dəyişir və bank tərəfindən tutulur”.
Bazardan istənilən vaxt çıxış zamanı yarana biləcək məhdudiyyətlərlə bağlı o, texniki riskləri də diqqətə çatdırıb:
“Bakı Fond Birjasının ticarət sessiyası zamanı platformanın nadir hallarda texniki səbəblə işləməməsi mümkündür, belə hal olduqda qarşı tərəf rəsmi məktub və ya e-poçtla bildiriş göndərir”.
R.Abasov əlavə edib ki, institusional müstəvidə dövlət kağızlarında likvidlik yüksəkdir və repo əməliyyatları üçün əlverişlidir, korporativ istiqrazlarda isə imkanlar emitent və bazarın dərinliyindən asılı olaraq daha məhdud ola bilər.
Qanunvericilik imkan verir, lakin bazar zəifdir
İqtisadçı ekspert Rəşad Həsənov isə məsələyə hüquqi və praktiki tərəfdən yanaşır: “Qanunvericilik istiqraz sahibinə istənilən vaxt qiymətli kağızını bazara çıxarmaq və vəsaitini likvidləşdirmək imkanı verir. Lakin bu prosesdə əsas çətinlik bazarın zəif inkişafı ilə bağlıdır. Bazarın likvidliyinin aşağı olması səbəbindən istiqraz sahibi müəyyən hallarda çətinliklərlə üzləşə bilər. Amma bu, o demək deyil ki, istiqraz sahibi aktivlərini istədiyi vaxt likvidləşdirə bilmir. Burada hər hansı qanuni məhdudiyyət yoxdur, sadəcə bazarın konyunkturası ilə bağlı risklər mövcuddur”.
Onun sözlərinə görə, Azərbaycan Mərkəzi Bankı qiymətli kağızlar bazarının inkişafına dair orta və uzunmüddətli tədbirlər planı icra etməkdədir: “Bu proqram çərçivəsində yaxın illərdə nisbətən daha inkişaf etmiş qiymətli kağızlar bazarının formalaşacağı, bunun da istiqraz sahiblərinin imkanlarını genişləndirəcəyi gözlənilir”.
İstiqrazların likvidliyi əsasən seqmentdən asılıdır
“Bakı Fond Birjası” QSC-nin (BFB) Listinq şöbəsinin rəhbəri Orxan Məmmədov isə bildirir ki, istiqrazların likvidliyi əsasən seqmentdən asılıdır: “Dövlət qiymətli kağızları üzrə likvidlik yüksəkdir, çünki banklar və institusional investorlar bu kağızları aktiv şəkildə alıb-satırlar. Korporativ istiqrazlarda isə vəziyyət fərqlidir. Maliyyə sabitliyi yüksək və tanınmış emitentlərin istiqrazları daha rahat satılır. Digərlərində isə tələb səviyyəsindən asılı olaraq müəyyən çətinliklər ola bilər. Ümumilikdə, istiqrazın likvidliyi emitentin etibarlılığı və tanınması, market-meykerin mövcudluğu, həmçinin repo imkanlarının olub-olmaması ilə müəyyən edilir”.
Satış və nağdlaşdırma mexanizmi
BFB rəsmisi satış və nağdlaşdırma mexanizmini belə izah edib: “BFB-də istiqrazların satışı üç mərhələdən keçir: “pre-trade”, “trade” və “post-trade”. “Pre-trade” mərhələsində investor satış sifarişini broker vasitəsilə sistemə yerləşdirir. “Trade” mərhələsində sifariş uyğunlaşdıqda əməliyyat birjanın ticarət platformasında icra olunur. Son mərhələdə (“post-trade”) isə pul və qiymətli kağızların hesablaşması həyata keçirilir. Bu mexanizm dövlət istiqrazları, Mərkəzi Bankın notları və listinqdə olan korporativ istiqrazlar üçün eyni qaydada tətbiq edilir”.
Texniki və institusional məhdudiyyətlər
O. Məmmədovun sözlərinə görə, istiqraz sahibinin qarşılaşa biləcəyi əsas məhdudiyyət bazarda alıcı tərəfin marağı ilə bağlıdır: “Bəzən iri məbləğdə istiqrazı dərhal satmaq mümkün olmur, çünki bazarda həmin anda uyğun məbləğdə sifariş olmaya bilər. Bu, inkişaf etməkdə olan bazarlar üçün normal haldır. Belə hallarda “block trade” mexanizmi tətbiq olunur. Ümumilikdə isə bazarın likvidliyi investorların fəallığından asılıdır. İnvestorların sayı və aktivliyi artdıqca həm bazarın dərinliyi, həm də likvidlik yüksələcək”.
Beynəlxalq təcrübə və Azərbaycanda tətbiq edilən addımlar
BFB rəsmisi qeyd edib ki, beynəlxalq bazarlarda likvidliyi təmin edən əsas mexanizmlərə market-meyker institutu, repo əməliyyatları, elektron ticarət platformaları və institusional investorların, o cümlədən “primary dealer”lərin iştirakı daxildir: “Azərbaycanda da bu istiqamətdə işlər görülür. Repo əməliyyatlarının bazası genişləndirilir, market-meyker institutunun inkişafı üçün addımlar atılır və “primary dealership” mexanizminin tətbiqi müzakirə olunur. Hazırda bir neçə nüfuzlu emitentin qiymətli kağızlarının ticarəti zamanı market-meyker funksionallığından istifadə edilir. Bu isə həmin qiymətli kağızların daha likvid ticarət olunmasına şərait yaradır. Bundan əlavə, BFB rəqəmsal həllər və “dual” listinq təşəbbüsləri üzərində işləyir. Məqsəd həm yerli, həm də xarici investor üçün bazara daha çevik və dayanıqlı çıxış imkanları yaratmaqdır”.
Beləliklə, istiqrazların istənilən vaxt nağdlaşdırılması imkanının məhdud olması hazırda Azərbaycan kapital bazarının ən vacib problemlərindən biri olaraq qalır. Bu problemin həlli üçün ikinci bazarın inkişaf etdirilməsi, market-meyker institutunun gücləndirilməsi və institusional investorların bazara daha fəal şəkildə cəlb edilməsi zəruridir.
