Lakin bu o demək deyil ki, sığortalamağın köməyi ilə əmanətçiləri müdafiyə sxemindən istifadə etmək arzuolunmazdır. Məhdudlaşdırılmış sxemlər kifayət qədər səmərəli ola bilərlər, xüsusilə onlar daha zəif əhali təbəqəsinin itkilərinin azaldılmasına imkan verirlər, differensial üsullarla maliyyə problemlərinin həllini yüngülləşdirirlər və nəticədə prudensial siyasətdə makro yanaşmaya yönəlmiş irəliləmə əldə edirlər.
Ən əsası ondan ibarətdir ki, əmanətçilərin müdafiəsi məqsədinə nail olmaq üçün ən yaxşı üsul, makroprudensial yanaşma və əsaslı sürətdə planşdırılmış, hesablanmış müdafiə sxemlərinin kombinasiyasının həyata keçirilməsidir.
Üçüncü. Maliyyə qeyri-sabitliyinin təbiəti belədir ki, hətta ciddi mikroprudensial yanaşma maliyyə sisteminin etibarlılığını və sabitliyini təmin etməyə qadir deyil. Ciddi makroiqtisadi zərər qətirmiş maliyyə böhranları başlanğıcının analizi göstərdi ki, geniş yayılmış makroprudensial siyasətlə təmin olunan maliyyə sabitliyi nöqtəyi nəzərinə zidd olaraq, makro yanaşma vacib rol oynayır. Bu analiz risklərin qəbul edilməsində bir necə spesifik xüsusiyyətlər aşkar etdi və bununla tənzimləyici orqanlar tərəfindən mümkün olan cavab addımlarının atılmasını təyin edir.
Maliyyə sabitliyinin pozulması səbəblərinin analizi zamanı sistem riskinin ayrılması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sistem riskinin xüsusiyyətlərinin izah edilməsində, üç əsas yanaşma geniş yayılmışdır. Birinci yanaşmaya əsasən, maliyyə sisteminin geniş miqyaslı pozulması, əksər halda ayrı-ayrı maliyyə-kredit müəssisələrinin müflisləşməsi nəticəsində irəli gəlir (bu daha vacib səbəbdir). Müxtəlif mexanizmlərdən istifadə edərək, müflisləşmə “virusu” bütün maliyyə sisteminə yayılır. İkinci yanaşma, ilkin xarici şokla, yəni ekzogen amillə deyil, amplifikasiya mexanizmlərinin təsiri ilə, yəni endogen səbəblərlə birləşdirir. (mürəkkəb sistemdə parametrlərin təsirinin artması). Bu nöqteyi nəzərə, qeyri sabitliyi daimi amil kimi qiymətləndirən, üçüncu yanaşma birləşir. Onun tərəfdarlarının fikrincə, maliyyə sistemi müxtəlif səbəblərdən əvvəldən zəifdir, ona görə sonradan endogen amillərin təsiri altında bazar oyunçularının reaksiyasından, bütün sistemə yayılan qəfil şok vəziyyətləri əmələ gəlir,. Bu sxem, əvvəlcədən zəif olan maliyyə sisteminin bünövrəsində olan konkret amillərdən asılı olmayaraq işləyir. Nəzərdən keçirdiyimiz yanaşmanın tərəfdarları maliyyə sisteminin zəifliyinin və qeyri-sabitliyinin yayılması mənbəyini qiymətli kağızlar portfelinin likvid olmaması hesab edirlər.
Likvid ohdəlikləri və depozitlərin cıxardılması təhlükəsi mühüm rol oynayır.
Sistem riskinin və bank bohranının gostərilən sxem uzrə əmələ gəlməsi, butovlikdə son onillliyin hadisələri ilə təsdiq olunur. Çoxsaylı nümunələr göstərmək olar ki, maliyyə-kredit müəssisələrinin müflisləşməsi, səriştəsiz idarəolunmaqdan və bundan irəli gələn ödəmələr sistemi mexanizmlər və banklararası hesablaşmalar vasitəsilə daha böyük bank sektoruna yayılırdı. Böhran “virusunun” ötürmə kanalları kimi kontrakt, informasiya və şəxsi (psixoloji) əlaqələr çıxış edirlər. Lakin maliyyə sistem böhranı daha yüksək səviyyədə bütün maliyyə-kredit müəssislərinin ümumi zəifliyi ilə bağlıdır, onların makroiqtisadi risklər amilinə məruz qalmasıdır. Belə amillərlə yaranmış maliyyə böhranları, real sektor üçün daha böyük miqyaslı və uzun sürən neqativ nəticələrlə yekunlaşır.
Bu tip maliyyə böhranlarının başlanğıc mənbələri ilə (zəif nöqtə) seçilməsinə baxmayaraq, bunlar xüsusi və ya dövlət sektorundan olan əmanətçilər ola bilər, daxili və xarici kredit riskinin nisbəti rolu ilə və sair, onlarda oxşar cəhətlər var, və bu onların ümumi inkişaf sxemini ayırmağa imkan verir. Adətən belə böhranlar əvvəlcədən olan fazadan başlayırlar, bu faza iqtisadiyyatın sürətli inkişafı ilə, risklərin optimistik qiymətləndirilməsi ilə, xarici maliyyələşdirmədə məhdudiyyətlərin yüngülləşməsi (kreditlərin rahat əldə olunması hesabına) və qiymətli kağızların kotirovkalarının artması ilə xarakterizə olunur. Sonralar (pozitiv proseslər altında gizlənməklə) real və maliyyə sektorlarında disbalanslar yığılır, iqtisadiyyatda gərginlik artır və müəyyən məqamda prosesler əks istiqamətdə inkişaf etməyə başlayır. Meyillərin dəyişməsinə təkan, maliyyə (qiymətli kağızların kotirovkasının dinamikası) və yaxud real sektordan (investisiya bumunun özbaşına artması), baş verə bilər. İqtisadiyyatda, neqativ meyillərə müqavimət göstərən bufer mexanizmlərin olmaması, bu amillərin maliyyə böhranının başlanmasına səbəb ola bilər. Nəticədə maliyyə böhranı və işgüzar dövr bir birinə sıx birləşir.
Son vaxtlar baş vermiş maliyyə bohranlarının təhlili aşağıdakı vacib fərqləndirici əlamətləri üzə çıxarır: riskin qəbul etməsi göstəricilərinin yüksəlmə dövründə azalması meyli ilə müşahidə olunurlar və bəzi məqamlarda maliyyə dövrünün zirvəsi ərəfəsində ən aşağı səviyyəyə enirlər.
Yüksəliş zamanı qiymətli kağızların kotirovkaları artır, qəbul edilən risk dərəcəsi azalır və borcların odənilməsinə nəzərdə tutulan ehtiyatlar azalır. Riskin qavranmasının dəyişməsi iqtisadı agentlərin (bank menecerləri) davranışında özünü göstərir və onlar dövrə qarşı hərəkətlərinə az diqqət yetirirməyə başlayırlar. Bütün bunlar gələcək maliyyə qeyri-sabitliyinin əsasını yaradır.
Makroprudensial siyasət nöqteyi nəzərindən, malyyə böhranının genezisinin analizi, zaman amilini nəzərə almaqla mühüm əhəmiyyət daşıyır, bu isə vaxtında adekvat tədbirlər görmək üçün zəruridir. Maliyyə böhranının zamanda ölçülməsi metodologiyası və istifadə olunan göstəricilər məsələsində, müxtəlif nöqteyi- nəzərlər mövcuddur. Belə ki, reytinq agentliklərinin məlumatlarına, daxili bank reytinqi və kredit riskinin modellərinə əsaslanan metodologiyalardan istifadə olunur. Reytinq agentliyinin məlumatlar bazasına əsasən qiymətləndirmə, müqayisə etdikdə işgüzar dövrünün dinamikasına daha az həssasdir.
Bankların daxili reytinqi əsasında qiymətləndirmənin zəif yerı odur ki, bu metodologiyaların reytinqi müxtəlif maliyyə-kredit müəssisələrində əhəmiyyətli dərəcədə seçilirlər. Qiymətlər barədə olan məlumatların məhdud olmasına baxmayaraq, onlar əhəmiyyətli dərəcədə dövrün fazasından asılı olmağını təsdiq edir. Aydlındır ki, bu kredit riskini qavramağa adaptasiyaya meyli, cari situasiyadan asılı olaraq və qısamüddətli perspektivdə diqqətin konsentrasiyası ilə izah olunur və bunlar əsasən illik mühasibat hesabatı dövrü ilə müəyyən olunur.
Kredit riskinin modelləri makroiqtisadiyyat effektlərini nəzərə almır. Riskin müvafiq qiymətlərinin dövrülüyü reytinq agentliklərinin məlumatlarına və bazar informasiyasına, məsələn, qiymətli kağızlar kotirovkası və kredit spredlər barədə məlumatlara əsaslanır,. Bundan əlavə, modellərin sonrakı inkişafı bu dövrülüyü həddindən artiq edir, xüsusilə də ona görə ki, onlar defolt ehtimalı ilə borcların yerinə yetirilməməsi ilə şərtlənmiş itkilər arasında olan pozitiv korrelyasiyanı nəzərə almamaqda davam edirlər.
Maraqlıdır ki, riskin qiymətləndirilməsinin dövrülüyü, kapitalın yetərliliyi üzrə Bazel razılaşmasına yenidən baxan, Bazel bank nəzarəti komitəsinin ekspertlərinin diqqətini cəlb etdi. Yeni razılaşma nəzərdə tutur ki, kapitalın minimal həcmi, daxili yaxud xarici (bankın müstəqil keçirdiyi) reytinqlərin ölçülməsi ilə hazirki qiymətli kağızları portfelinin həcmi ilə riskliliyin qavrama dərəcəsindən asılı olaraq dəyişəcək. Yeni razılaşma riskin daha dəqiq qiymətləndirilməsinə və maliyyə-kredit müəssislərinin idarəçilik mədəniyyətininin daha yüksək olmasına imkan verəcək və uzunmüddətli aspektdə riskin qiymətləndirilməsində dövrülüyün məhdudlaşmasına kömək edəcək verəcək.
