2019-CU İLİN ƏN ÇOX MÜZAKİRƏ edilən məsələlərindən biri də kreditləşmə oldu. Kreditləşmə dedikdə ən çox həm bankların real sektoru istehlak kreditləri ilə müqayisədə aşağı templərlə maliyyələşdirməsi, istehlak kreditlərinin artım tempinin sürətli olması, problemli kreditlərin həlli ilə bağlı 28 fevral tarixli Fərman, banklarda likvidliyin artması fonunda kreditləşmənin zəif olması və kreditləşmə ilə bağlı digər məsələlər müzakirə olundu. Real sektorun kreditləşmə tempinin nisbətən zəif olmasının əsas səbəblərinə il ərzində müsahibə və məqalələrimdə toxunmuşam. Bu dəfə isə bu məsələyə sırf iqtisadi nəzəriyyə və dünya praktikası tərəfdən yanaşacam və yaranmış vəziyyətə başqa bir aspektdən aydınlıq gətirməyə çalışacağam. Qeyd edim ki, buradakı bəzi məqamlara televiziya verilişlərinin birində toxunmuşam.
Hazırda bir tərəfdən bank sektorundakı yüksək likvidlik, digər tərəfdən isə real sektorun nisbətən zəif kreditləşdirilməsi ilə bağlı narahatçılıqlar mövcuddur. Bu məsələ ilk baxışda absurd görünsə də, əslində həm dünya ölkələrinin iqtisadi inkişaf tarixində, həm də iqtisadi nəzəriyyədə mövcud olan məsələdir və təkcə ölkəmiz üçün xarakterik deyil. Vurğulamaq istərdim ki, bu vəziyyətə real sektorlarda böhranlar sonrası və maliyyə sektorunda böhranlar öncəsi rast gəlinir. Bu çox önəmli və diqqətə layiq məsələdir.
İndi isə məsələyə daha dərindən yanaşaq. John Maynard Keynes 1936-cı ildə yazdığı “Məşğulluğun, faizin və pulun ümumi nəzəriyyəsi” əsərində “likvidlik tələsi” məsələsini iqtisadiyyata gətirdi. Burada əsas prinsip budur ki, insanlar uzunmüddətli istiqrazların faiz dərəcələrinin artmayacağını düşünərək vəsaitlərini əmanət hesablarında saxlamağa üstünlük verirlər. Nəticədə, istiqrazlara tələb azalır, bank depozitləri artır. Bu məsələni məşhur müasir iqtisadçı, Nobel mükafatı laureatı Paul Krugman inkişaf etdirir və 3 cür likvidlik tələsini öz əsərlərində qeyd edir:
- Əhali aşağı inflyasiya gözləntiləri səbəbindən istehlakı azaldır və vəsaitlərini əmanət hesablarına yönəldir; Təcrübə və tarix göstərdi ki, əslində yığımın artmasının bir çox digər səbəbləri də vardır. Əsas səbəblərdən biri də nağd vəsaitə daha çox ehtiyac ola biləcəyi ehtimalının olmasıdır;
- Real sektorda olan iş adamları avadanlıqların qiymətinin artmayacağını düşünərək kredit götürmürlər, investisiyalar etmirlər. Təcrübə və tarix göstərdi ki, investisiyaların artmamasının bir çox digər səbəbləri də vardır. Sonradan müxtəlif iqtisadçılar müxtəlif əsərlərində bu məsələlərə toxundular;
- Əhali xarici valyuta kursunun dəyişməsini gözləyərək əmanət hesablarında yığıma üstünlük verirlər (əhali xarici valyutanın kursunun artacağını gözləyirsə əmanətlərini xarici valyutada, xarici valyutanın ucuzlaşacağını gözləyirsə yerli valyutada saxlamağa üstünlük verir). Hər 2 halda vəsaitlər yığıma yönəlir.
Bunlar Keynesin əsas “likvidlik tələsi” tezisi üzərində inkişaf etdiriləln 3 əlavə “likvidlik tələləri”dir. Keynesin “likvidlik tələsi” qiymətli kağızlar bazarı və portfel investisiyası inkişaf etməməsi səbəbindən ölkəmiz üçün xarakterik deyil. Lakin, Paul Krugmanın hər 3 “likvidlik tələsi” ölkəmiz üçün xarakterikdir. Bir haşiyə çıxım ki, bu 3 “likvidlik tələsi” əsas “likvidlik tələləri” olsa da, hazırda bir neçə yeni “likvidlik tələləri” də müəyyənləşdirilir və üzərlərində ciddi araşdırmalar gedir. Qeyd edim ki, müxtəlif ölkələrdə müxtəlif böhranları araşdırarkən demək olar ki, böhranlardan sonra (bu tələlərə böhranlar zamanı rast gəlinmir) “likvidlik tələləri”nin bu və ya digər formalarına rast gəlinir. Hər hansı bir ölkə böhrandan sonra rast gəlinən “likvidlik tələsi”ndən effektiv şəkildə çıxmadıqda növbəti böhranla üzləşir. Bu səbəbdən əslində qeyd olunan məsələ hər birimizin düşündüyündən daha dərin və daha ciddidir.
Yuxarıdakı nəzəriyyəni ölkəmizdəki mövcud vəziyyətə uyğunlaşdırmağa çalışsaq görürük ki, 1) əhali və biznesin vəsaitləri cari və əmanət hesablarında yığılır; 2) real sektorda kredit tələbləri aşağıdır; 3) xarici valyutanın kursunun dəyişməsi risklərinin olduğunu düşünərək əhali hələ də əmanətlərin 54%-ni xarici valyutada saxlayır. 3-cü məsələ ilə bağlı vəziyyət və həll yolları başqadır. Birinci və ikinci “likvidlik tələləri”nin əsas digər səbəbləri (burada bir çox səbəblər vardır) araşdırıla və çıxış yolları tapıla bilər. Bu gün banklarda cari və depozit hesablarında biznesin (real sektorun) da vəsaitləri kifayət qədərdir. İncə və diqqətəlayiq məqamdır. Yəni, əgər biznes öz vəsaitlərini investisiyalara, biznesin genişlənməsinə yönəltməkdə kifayət qədər aktiv deyilsə, o halda kredit tələbinin olmaması da təbii hesab oluna bilər. Burada ən önəmli məqam kəsişmə nöqtəsinin olmamasıdır. Yəni, biznesin kredit tələbi şərtləri ilə bankların kredit təklifi şərtləri və proseduru arasında böyük fərq yaranır və kəsişmə nöqtəsinin tapılması zərurəti meydana çıxır. Bu kəsişmə nöqtəsi tapılmasa banklar əllərində olan likvid vəsaitləri müxtəlif yollarla istehlak kreditlərinə yönəldərlər (nəzərə alaq ki, alternativ bank məhsulları məhduddur və qiymətli kağızlar bazarı inkişaf etmədiyi üçün portfel investisiyası da çətindir) ki, nəticədə istehlak kreditlərinin biznes kreditlərinə nisbətdə daha yüksək artım tempi yeni risk və problemlər yaradar. Məhz bu amil ölkə rəhbərliyini, o cümlədən Mərkəzi Bank rəhbərliyini haqlı olaraq ciddi narahat etdi. Bir haşiyə çıxım. Hazırda yaranmış ziddiyyətli məqamlardan biri də kredit kartları ilə bağlıdır. Bir tərəfdən kredit kartlarının artması nağdsız ödənişlərin stimullaşdırılması üçün vacibdir, digər tərəfdən isə kredit kartları istehlak kreditlərinin növlərindən biridir və artımı istehlak kreditlərinin artımı deməkdir…
Bütün qeyd olunanlar bir nəticəyə gətirir: biznes kreditlərinin, başqa sözlə real sektorun kreditləşməsinin genişləndirilməsi. Daha bir haşiyə: kreditləşmənin özü də monetar siyasətin alətlərindən biridir. Kreditləşmənin alternativ variantı pul kütləsinin artırılmasıdır. Pul kütləsinin inflyasiya təzyiqi yaradan həddə çatdırmayacaq qədər artımı. Pul kütləsinin idarə olunması gələcəkdə yaranma ehtimalı olan problemli kreditlərin və ya ümumiyyətlə real sektorda olan kreditlərin idarə olunmasından daha asandır. Ölkəmizdə real sektorun pul kütləsinin artımı ilə böyüdülməsinin əsas çətinliklərindən biri qiymətli kağızlar bazarının inkişaf etməməsidir. Çətinlik yaradan digər bir neçə amillər də olsa da, bir neçə mexanizmin tətbiqi mümkündür. Monetar siyasətin bu hissəsi ilə bağlı mənim daha geniş araşdırma və fikirlərim vardır, lakin mövzumuz bu olmadığı üçün toxunmayaq.
Deməli, bankların kreditləşməni həyata keçirmək və real sektorun kreditləşməni daha da aktivləşdirmək üçün axtarılan kəsişmə nöqtəsinə doğru həm banklar tərəfindən (dünyada tətbiq olunan bir neçə mexanizm və prosedurların tətbiqi ilə), həm real sektor tərəfindən, həm də kredit zəmanət fondu və/və ya dövlətin digər fondları və təşkilatları tərəfindən addımlar atıla bilər. Dünyanın müxtəlif ölkələri müxtəlif vaxtlarda bu problemi müxtəlif reseptlərlə həll ediblər. Bu mexanizmlərin bir qisminə son 4 il ərzində yazdığım bir neçə məqalədə toxunmuşdum. İndiyə qədər 4 əsas mexanizm təklifim olub. Həmin 4 mexanizmdən əlavə də bir sıra praktik mexanizmlər və çıxış yolları da mövcuddur. Bir neçə il öncə qeyd etdiyim kimi: “…yaxın bir-iki il ərzində banklarda sərbəst vəsaitlər artacaq, lakin banklar aktiv kreditləşmə aparmaqda çətinlik çəkəcək. Bir tərəf (banklar) artıq vəsaitlərin, digər tərəf (real sektor) vəsait çatışmazlığının zərərini hiss etməyə başlayacaq.” 2020-ci ilin qeyd etdiyim bu dilemmaların həlli istiqamətində həlledici il olacağını düşünürəm və bu məsələnin həlli həm bankların, həm də iqtisadiyyatın böyüməsinə təkan verəcək əsas amillərdən biri olacaq.
Elman Sadıqov,
Banker.az üçün.
