Müəllif: Fariz Hüseynov
Maliyyə bazarına daxil olan investor adətən qiymətlərin ya qalxacağını, ya da azalacağını gözləyir.
Bir səhmin qiymətinin qalxacağını gözləyən investor onu indi alıb gələcəkdə satmaq istəyir. Qiymətin azalacağını gözləyən investor isə həmin səhmi indi satıb gələcəkdə almaq istəyir. Bu yazıda ikinci qrupdakı investorlardan bəhs edəcəyik.
Bu prosesə borclu satış demək olar. Çünki investor satacağı maliyyə alətini broker vasitəsilə başqa investorlardan borc alır. Məqsəd səhmin qiymətində gözlənilən aşağı trenddən gəlir əldə etməkdir. Məsələn, hal-hazırda A səhminin qiyməti 50 AZN-dirsə və Əhməd səhmin artıq dəyərləndiyini və qiymətin 45 AZN-a düşəcəyini gözləyirsə, bu səhmə sahib olmadan da gəlir əldə edə bilər. Bunun üçün Əhməd brokerə borclu satış əmri verir. Broker A səhminə sahib olan başqa investordan səhmi borc alaraq, bir müddətə Əhmədin adından dərhal satır. Bunun əvəzində broker Əhməddən müəyyən komisyon alır. Qiymət 45 AZN-a düşəndən sonra Əhməd brokerə alış əmri verir ki, səhm bu qiymətə alınaraq səhmin borc alındığı investora geri qaytarılır. Beləliklə, Əhməd 5 manat gəlir əldə edir.
Bu proses müəyyən risk daşıdığı üçün (qiymət azalmaq əvəzinə yüksələrsə) broker Əhməddən zəmanət tələb edir. Tutaq ki, brokerin ilkin sərmayə (ehtiyat) tələbi ümumi satış miqdarının 60%-dir. Məsələn, Əhməd hər biri 50 AZN olan 100 səhmi borclu satış edərsə, ümumi satışdan əldə edilən miqdar 5.000 AZN olacaq və Əhməd əlavə olaraq brokerin hesabına 5.000*60% = 3.000 AZN ödəməlidir. Deməli, Əhmədin hesabında ümumi məbləğ 8.000 AZN-dir (Səhmin bazar dəyəri + Sərmayə). Fərz edək ki, səhmin qiyməti 1 həftə sonra 45 AZN-dir və Əhməd qiymətin kifayət qədər azaldığını fikirləşir və alış əmri göndərir. Əhmədin əldə etdiyi mənfəət (50-45)*100 = 500 AZN (brokere ödəniləcək faiz nəzərə alınmasa). Mənfəət faizi isə Gəlir/İnvestisiya = 500 / 3000 = 16.67%.
Yuxarıdakı halda səhmin qiyməti azaldığı üçün Əhməd borclu satışdan gəlir əldə edir. Səhmin qiyməti artsa idi, Əhməd zərər edəcəkdi. Məsələn, səhmin qiyməti artaraq 55 AZN-ə çatarsa, zərər 500 AZN olacaqdı. Bu müddət ərzində səhm dividend ödəyərsə, bu dividend səhm kimdən borc alınıbsa ona məxsusdur. Deməli,
Əhməd həm də dividend məbləğini ödəməlidir ki, bu da onun gəlirini azaldacaq.
Borclu satışda səhmin qiymətinin qalxması Əhmədin zərərinə olduğu üçün broker üçün risk yaradır. Bu riskdən qorunmaq üçün qiymət müəyyən həddə çatanda broker Əhməddən əlavə ödəniş tələb edə bilər. Tutaq ki, broker Əhmədin sərmayəsi hesabın ümumi dəyərinin 30%-nə çatanda (minimum ehtiyat həddi) ondan əlavə ödəniş etməsini istəyir. Bu çağırış qiymətin hansı səviyyəsində baş verir? Çağırış o zaman edilir ki, Əhmədin ödədiyi məbləğ səhmin bazar dəyərinin 30%-ə bərabər olsun. Deməli:
Səhmin bazar dəyəri + Sərmayə = Hesabın dəyəri
Sərmayə = Səhmin bazar dəyəri həcmi * 30% (brokerin minimum səviyyəsi)
Səhmin bazar dəyəri + Səhmin bazar dəyəri həcmi * 30% = Hesabın dəyəri
Səhmin bazar dəyəri = Hesabın dəyəri / (1+ 0.30)
Rəqəmlərlə ifadə etsək:
Səhmin bazar dəyəri = 8.000 / (1 + 0.30) = 6.154 AZN. Bir səhmin qiyməti isə 6.154/100=61.54 AZN.
Deməli, səhmin qiyməti 61.54 AZN-ə qalxarsa Əhmədin hesabı açarkən ödədiyi sərmayə səhmlərin bazar dəyərinin 30%-nə bərabər olacaq ki, broker bu səviyyədə Əhməddən əlavə ödəniş etməsini istəyəcək. Bu ödəniş sərmayəni hesabın dəyərinin 60%-ə (ilkin ehtiyat həddi) çatdırmalıdır. Səhmlərin bazar dəyəri 6.154 AZN-a qalxarsa Əhmədin sərmayəsi 8.000 – 6.154 = 1.846 AZN olacaq. Ancaq broker tələb edir ki, bu hədd 60%-ə çatdırılsın. Deməli, Əhməd 6.154*0.60 – 1.846 = 1846 AZN (və ya [6.154 * (0.60 – 0.30)] ödəməlidir.
Borclu satış imkanı investorlara qiymətin azalmasından istifadə edərək gəlir yaratma imkanı verir. Deməli bazarda istənilən anda hər hansı bir səhmin nə qədər borclu satıldığına baxaraq bazardakı investorların onun qiyməti barədə nə gözlədiklərini öyrənmək olar. Məsələn, finance.yahoo.com saytında hər hansı şirkətin əsas statistikasına (sağda key statistics bölməsi) baxsaq borclu satış faizini (short interest ratio) görərik. Bu rasyo bir gündə borclu satılan səhmlərin sayının şirkətin səhmlərinin ümumi həcminə (bəzən də gündəlik alqı-satqı həcminin orta həddinə) bölünməsi ilə tapılır. Bu rəqəmin yüksək olması onu göstərir ki, bazarda çox investor səhmin qiymətinin düşəcəyini gözləyir.
Borclu satışın səhmlərin qiymətini azaltdığını düşünənlər var. Buna görə ABŞ bazarlarında 1938-2007-ci illərdə borclu satış ancaq o halda ola bilərdi ki, səhmin satış qiyməti bir əvvəlki qiymətindən yüksək olsun (uptick rule). Bu da ardıcıl olaraq qiyməti azalan səhmin borclu satışının qarşısını almaq məqsədilə edilmişdi. Sonralar minimum qiymət artımını cəmi 1 sentə bərabər edən qanun çıxdığı üçün bu qaydanın əhəmiyyəti itdi.
2008 Maliyyə Böhranı zamanı maliyyə sektorundakı şirkətlərin səhmlərinin sürətlə qiymətdən düşməsi, onların borclu satışının artması borclu satışın qismən qadağan edilməsinə səbəb oldu. Daha sonra borclu satış imkanı bərpa edilsə də bəzi məhdudiyyətlər hələ də davam edir. Ancaq borclu satışın mahiyyəti sadədir. Maliyyə bazarlarında səhmi alan səhmin qiymətinin artmasını, səhmi satan isə azalmasını gözləyir. Belə olan halda səhmi indi alıb sonra satanla, səhmi indi satıb sonra alan arasında fərq qoyulmamalıdır. Hər ikisinin öz gözləntisi və məqsədi var. Birinin normal, digərinin manipulyasiya kimi qəbul edilməsi doğru deyil. Eyni zamanda, borclu satış əslində qiymətin əmələ gəlmə prosesini gücləndirir və investorlara həm gözləntiləri əsasında, həm də sahib olduqları informasiyaya uyğun addım atma imkanı verir.
