Çində yenidən iqtisadi sarsıntılar baş verib. Müxtəlif ekspertlər dəfələrlə Çin iqtisadiyyatında problemlərin ciddi olduğu barədə fikirlər səsləndirilib, bu fikirlər tədricən öz sübutunu tapır. Sonuncu dəfə bu barədə Beynəlxalq Valyuta Fondunun rəhbəri Kristin Laqard fikir söyləyib. Şanxayda keçirilən “G-20” ölkələrinin maliyyə nazirlərinin zirvə görüşündə çıxış edən K. Laqard bildirib ki, Çindən kapital axını dünya iqtisadiyyatına təhlükələr yaradır.
Bunun dünyaya təsiri bəlkə bir müddətdən sonra özünü göstərəcək, , ondan əvvəl isə prosesin qonşu ölkələrə və bəzi MDB dövlətlərinə müəyyən lokal təsirlər gözləmək olar.
Bir az əvvəl iqtisadi sektoru sakitləşdirmək üçün Çin Xalq Bankının rəhdəri Çjou Syaoçuan bəyan edib ki, hazırda yuanın ciddi şəkildə devalvasiyası üçün əsaslar yoxdur və Çinin maliyyə rəhbərliyi sabit və sağlam monetar siyasəti reallaşdırmaq üçün lazımı alətlərə malikdir. Amma son hadisələr göstərir ki, iqtisadiyyatda olan problemlər daha kəskindir və onları yalnız monetar alətlər vasitəsilə aradan qaldırmaq mümkün deyil. Hər şey yenə də fond bazarından başlayıb. Belə ki, Çinin əsas fond indekslərindən biri – Şanxay fond birjasının indeksi Shanghai SE Composite 6,4% (2
929 bənddən 2 741 bəndə), Şencen birjasının indeksi Shenzhen SE Composite 7,4% (1 877 bənddən 1 739 bəndə) enib. Bu enişi bazarın Çin Mərkəzi Bankının son qərarına reaksiyası kimi qiymətləndirmək olar. Xatırladaq ki, bir gün əvvəl Mərkəzi Bank maliyyə sektoruna 340 mlrd. yuan (təxminən 52 mlrd. dollar) həcmində qısamüddətli kreditlər verib. Eyni zamanda Çin Xalq Bankı birgünlük kreditlər üzrə (overnight əməliyyatları) faiz dərəcəsini 2,12%-ə qədər yüksəldib. Mütəxəssislərin fikrincə, faiz dərəcəsinin qaldırılması verilən kreditlərin dollara çevrilməsini qarşısını almaq məqsədini daşıyır. Yəni bu addım buraxılan vəsaitlərin valyuta spekulyasiyada istifadə olunmasına mane olmalıdır.
Lakin məsələ tək bunda deyil. Belə ki, həftənin əvvəlində artıq 20 mlrd. dollar həcmində qısamüddətli kreditləri verilib, ötən ayın sonunda isə bu növ kreditlərin həcmi 100 mlrd. dollar təşkil edib. Qeyd edək ki, qısamüddətli kreditlər adətən cari likvidliyin təmin edilməsi, cari və təcili öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə istiqamətlənir. Və əgər Mərkəzi Bank bu növ kreditləri iri həcmdə həyata keçirirsə, deməli maliyyə sistemində ciddi likvidlik problemləri yaranıb. Problemlər isə öz növbəsində müxtəlif səbəblərin təsiri altında baş verir, o cümlədən real iqtisadiyyatında dövretmə tsiklinin pozulması ilə əlaqədar ola bilər. Sadə izah etsək, söhbət ondan gedir ki, maliyyə sisteminin, o cümlədən bankların, müştərilərinin maliyyə problemləri yarananda həmin maliyyə qurumlarının öz növbəsində öz öhdəliklərin yerinə yetirilməsində çətinliklər yaranır və onlar qısamüddətli mərkəzləşdirilmiş kreditlərə əl atır. Beləliklə, maliyyə requlyatorunun mərkəzləşdirilmiş yenidən maliyyələşməni kəskin artırması iqtisadiyyatda problemlərin əlamətidir.
Çin fond bazarında uçurum hələlik qonşu maliyyə bazarlarına təsir etməyib. Məsələn, Honkonq, Tayvan, Koreya, Vyetnam, Malayziya bazarlarında fond indekslərində enmə tendensiyası müşahidə olunmur, amma bunu ilk növbədə vaxtın az keçməsi ilə və investorların gözləntiləri ilə izah etmək olar. Bu tendensiyanı Rusiya və Qazaxıstan bazarlarına da aid etmək olar, halbuki MDB ölkələri sırasında məhz bu iki ölkəyə Çində baş verənlər daha ciddi təsir göstərir. Müvəqqəti sakitliyin digər səbəbi isə fond bazarında baş verənlərin hələlik yuanın məzənnəsinə təsir etməməsidir. Amma əgər problemlər göründüyü kimi ciddidirsə, yuanın devalvasiyası qaçılmaz olacaq. Ya da Çin Mərkəzi Bankı məzənnəni süni saxlamağa istiqamətlənən tədbirləri həyata keçirəcək. Bəlkə də həmin tədbirlər artıq keçirilir, çünki bundan əvvəlki bütün fond uçurumları sonradan devalvasiya ilə nəticələnib. Devalvasiyanın baş verməməsi üçün isə yuanı dəstəkləmək, külli miqdarda dollar satışı həyata keçirmək lazımdır.
Amma bu da uzunmüddətli həll yolu deyil. Birincisi, Çin iqtisadiyyatının miqyasını nəzərə alanda aydındır ki, yuanın kursunu sabit saxlamaq üçün irimiqyaslı vəsaitlər lazımdır. Məsələn, təkcə ötən il ərzində yuanın kursunun sabit saxlanması üçün 516 mlrd. dollar həcmində vəsait xərclənib. İkincisi və əsas amil isə ondan ibarətdir ki, Çin artıq məzənnə qorunma siyasətindən çəkinib, yuan idarə olunan üzən məzənnə prinsipi ilə “yaşayır”. Bütün bunları nəzərə alaraq, gözləmək olar ki, yuan ya bazar prinsipləri əsasında bir qədər ucuzlaşacaq, ya da Çin Xalq Bankı növbəti istiqamətli devalvasiya həyata keçirəcək. Çünki fond bazarında bu dərəcədə uçurumun valyutaya təsir ötüşməməsi qeyri-təbiidir. Yuanın devalvasiyası baş versə, qonşu ölkələr, Rusiya ilə Qazaxıstan da bunun təsirini hiss edəcəklər.
Bunu sübut etmək üçün yaxın keçmişə baş salaq. Məsələn, Çində yanvarın 8-də keçirilən 0,5%-lik istiqamətli devalvasiyadan sonra Rusiyada rubl dərhal 0,4% ucuzlaşıb, sonra isə ucuzlaşma davam edib və digər səbəblərlə birlikdə olan bütün amillərin təsiri altında yanvarın 20-nə dolların məzənnəsi 76 rubdan 84 rubla çatıb. Xarici amilin daxili bazara yekun təsirini aşkarlamaq üçün müəyyən vaxt tələb olunur, ona görə də biz sonrakı bir-iki həftənin dinamikasını da nəzərə salırıq. Beləliklə, yanvarın 8-dən sonra keçən 10-12 gündə rubl 15% ucuzlaşıb. Burada günah təkcə yuanda deyil, digər amillər də var, amma eyni zamanda təsadüfi də deyil ki, rublun ucuzlaşması yuanın devalvasiya ilə “üst üstə düşüb”. Qazaxıstanda dolların məzənnəsi yanvarın 9-da birdən birə 345 tenqedən 352 tenqeyədək və ya 0,2% qalxıb, sonrakı günlər ərzində tenqenin ucuzlaşması davam edib və yanvarın 20-nə dolların məzənnəsi 378 tenqe olub. Yəni yuanın devalvasiyasında sonrakı bir neçə gün ərzində tenqe 9,6% ucuzlaşıb. Cənubi Koreya vonu yuanın devalvasiyasından dərhal sonra 1 198 von/dollardan 1 210 vonadək və ya 1% ucuzlaşıb. Oxşar vəziyyət Çinlə qonşu olan digər ölkələrdə müşahidə edilir. Çinin dünyada aparıcı rollardan birin oynaması nəzərə alınarsa, bu ölkədə baş verənlərin regionda təsiretmə gücü təəccüb doğurmamalıdır. Bu həmçinin qonşuluqdakı kiçik ölkələrlə ticarətdə sərbəst dönərli valyuta kimi həm də yuandan istifadə olunması ilə bağlı prosesdir. Bu baxımdan yuanın devalvasiyası həmin ölkələrin milli valyutalarının kursuna endirici təsir edir.
Qeyd edək ki, yuanın devalvasiyası digər ölkələrə valyuta təsirindən başqa real iqtisadiyyata da təsir edir. Söhbət ondan gedir ki, yuanın devalvasiyası Çinin ixracını bahalaşdırır, yəni Çin malları bahalaşır və bu özünü ilk növbədə Çin məhsullarının əsas alıcısı olan qonşu ölkələrdə, Rusiya və Qazaxıstanda göstərir. Nəticədə, həmin ölkələrdə ümumi bahalaşma baş verir. Digər tərəfdən Çində müxtəlif ölkələrin məhsulları istehsal olunur ki, devalvasiya rəsmən Çin malı sayılmayan bu məhsulların istehsal və satış qiymətlərinə də yüksəldici təsir edir. Nəticədə, təkcə Çin malları deyil, bu ölkədə istehsal olunan bütün mallar bahalaşır.
Nəhayət, daha bir amilə toxunmaq lazımdır. Belə ki, Çində müşahidə olunan, görünməyən və yarana biləcək problemlər yuanın stabilləşməsini sual altına qoyur. Yəni yuanın devalvasiyası istisna deyil. Bu isə yuanın dünyada rolunun güclənəcəyinə dair proqnozları şübhə altına alır. Xatırladaq ki, bir sıra ölkələr, o cümlədən İran, Rusiya, müəyyən dərəcədə Qazaxıstan xarici ticarətdə dollar əvəzinə yuandan istifadə olunmasına tərəfdardır. Burada uzunmüddətli hədəf dollardan iqtisadi və siyasi təsiri azaltmaqdır. Amma yuanın dollardan fərqli olaraq qeyri-sabit olması onun üçüncü ölkələr tərəfindən xarici ticarətdə istifadə edilməsini təhlükə altına salır. Çünki qeyri-sabit valyuta ilə hesablaşmalar aparmaq makroiqtisadi, inflyasiya, monetar və digər risklər deməkdir.
Sonda bir məqama da diqqət yetirmək vacibdir. Əlbəttə ki, yuanın kursunun qeyri-sabit olmasının bir sıra obyektiv səbəbləri var. Buraya işçi qüvvəsinin bahalaşması, istehsalın bahalaşması, kapital axını, investisiyaların azalması, ticarət həcminin daralması və sair aid etmək olar. Amma maraqlıdır ki, yuanın zəiflənməsi və onun hesablaşma valyutaya çevrilməsi imkanlarının azalması təxminən Rusiya ilə Qərb arasında qarşıdurmanın ən pik vaxtına təsadüf edir. Təsadüfdürmü…?
APA Analitik Mərkəzi
