View source for Dövlət maliyyə nəzarətinin formaları

'''Dövlət maliyyə nəzarətinin formaları (forms of public finance
control)''' – maliyyə nəzarəti üzrə kompleks tədbirlərin effektli həyata
keçirilməsi üçün onun mövcud iqtisadi şəraitə adekvat olması və
bu şəraiti nəzərə alması çox vacibdir. Büdcə prosesinin ayrı-ayrı
mərhələlərinin və komponentlərinin yoxlanılması və bütövlükdə onlara
nəzarət forma baxımından konkret klassifikasiyaya bölünür. Büdcə
prosesinin mərhələli nəzarət sistemi aşağıdakı kimi klassifikasiya
olunur: ilkin nəzarət büdcə layihəsinin hazırlanması, onun müzakirəsi
və təsdiqi mərhələsinə aiddir. İlk baxışdan mücərrəd görünən bu
nəzarət növü, əslində, çox vacib bir işin – büdcənin ayrı-ayrı sahələr
və onlara məsul instansiyalar tərəfindən ortalığa çıxarılan ehtiyaclar
bir daha nəzərdən keçirilir və büdcə layihəsinin hazırlanması zamanı
müxtəlif şişirdilmələrin qabağı alınır. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki,
Azərbaycanda büdcə prosesinin bu mərhələsinə nəzarət hələ kifayət
qədər amorf şəkildə həyata keçirilir və nəticə etibarilə növbəti ilin büdcə
ehtiyacları hökumət səviyyəsində əldə edilmiş razılığın (konsensus)
nəticəsi kimi öz əksini tapır. Cari (operativ) nəzarət əslində bütövlükdə
büdcəyə nəzarətin əsas bel sütunu kimi ən geniş yayılmış mərhələsidir.

Büdcənin icrası cəmiyyət və dövlət üçün nə qədər vacib və taleyüklü
bir məsələdirsə, həmin prosesə nəzarət də bir o qədər önəmli işdir.
Büdcənin icrası prosesi kifayət qədər çoxşaxəli və mürəkkəb bir
proses olduğundan ona nəzarət də olduqca böyük zəhmət, bilik və
bacarıq və çox halda siyasi iradə tələb edir. Bütün bu işləri səmərəli
şəkildə həyata keçirmək üçün dövlət maliyyə nəzarəti sistemi işlək
və çevik olmalıdır. Azərbaycanda büdcənin icrasına nəzarət tam
qənaətbəxş səviyyədə olmasa da, son illər Hesablama Palatasının yeni
təşəbbüsləri sayəsində bu istiqamətdə aktivlik nəzərə çarpmaqdadır.
Sonrakı nəzarət əsas etibarilə artıq sona çatmış maliyyə ili büdcəsinin
yoxlanılması ilə bağlıdır. Bu mərhələdə ilk öncə büdcənin ayrı-ayrı
istiqamətləri üzrə icranın onun planlaşdırılmış səviyyəsinə uyğunluğu,
əgər fərq qeydə alınıbsa, onun səbəbləri və s. araşdırılır. O cümlədən
büdcənin icrasının səmərəliliyi də nəzərdən keçirilir ki, bu da növbəti
ilin büdcəsinin hazırlanmasında böyük əhəmiyyət daşıyır. 

Maliyyə nəzarətinin subyektləri müxtəlifdir. İlk öncə onlara dövlət idarəetmə
orqanları (prezident, hökumət, parlament, vergi orqanları, digər
ixtisaslaşmış maliyyə-yoxlama strukturları), o cümlədən nazirliklərin
daxili yoxlama qurumları, müəssisələrin iqtisadi-maliyyə idarələri, audit
yoxlamaları, qeyri-hökumət təşkilatları və s. Dövlət maliyyə nəzarəti
həm də kənar nəzarət və daxili nəzarət kimi təsnifləşdirilir. Kənar
nəzarət xüsusi olaraq yaradılmış və nəzarət obyektindən funksional,
təşkilati asılılığı olmayan dövlət maliyyə orqanları tərəfindən icra
hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətləri üzərində maliyyə nəzarətini
təmin etmək məqsədilə həyata keçirilir. Daxili nəzarət icra hakimiyyəti
orqanlarının fəaliyyətləri üzərində maliyyə nəzarətini təmin etmək
məqsədilə həmin orqanlar tərəfindən xüsusi olaraq yaradılmış qurum
tərəfindən aparılır.




----
Mənbə: Dövlət Maliyyəsi Terminləri Lügəti , [[Kənan Aslanlı]]