“Toshiba” İkinci Dünya müharibəsindən və bir sıra iqtisadi böhranlardan sağ çıxdı, lakin şirkətin daxilindəki böhranın öhdəsindən gələ bilmədi. Bir sıra qalmaqallar yapon istehsalçısının əvvəlcə rəhbərliyi, sonra isə sahiblərini dəyişməli olmasına səbəb oldu. Ötən ilin sonunda, Tokio Fond Birjasında 74 illik möhtəşəm iştirakdan sonra əfsanəvi elektronika istehsalçısı yenidən özəl şirkətə çevrildi.
Dirçəliş və innovasiyalar
2025-ci ildə “Toshiba” 150 illik yubileyini qeyd etməyə ümid edir. Dünyada hər il milyonlarla şirkətin yaradılmasına baxmayaraq, yalnız bir neçəsi belə hörmətli yaşa qədər sağ qalır. Yaponiya üçün “Toshiba” sadəcə şirkət deyil – o, ölkənin dirçəliş və çiçəklənməsinin simvollarından biridir.
19-cu əsrin ortalarında Yaponiya xarici aləmdən təcrid olunmuş aqrar bir ölkə idi. Burada o dövr üçün sənaye, qabaqcıl texnologiyalar yox idi. Yaponiyaya siyasi deyil, həyat tərzində inqilab lazım idi. Və bu, Meiji inqilabı oldu.
Yaponiyanın kənd təsərrüfatı və texnoloji cəhətdən geridə qalmış ölkədən dünyanın ən böyük və inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarından birinə çevrilməsinə kömək edənlərdən biri də böyük yapon ixtiraçısı Tanaka Hisaşige idi.
O, 20 yaşında mürəkkəb hərəkətləri yerinə yetirməyə qadir olan mexaniki kuklaları sayəsində məşhurlaşdı. Kuklalar aristokratlar və hətta imperator məhkəməsi tərəfindən sifariş edilirdi. 1830-cu illərdə Hisaşige cib şamdanını və yanacaq nasosu olan yağ lampasını icad etdi, bu da çox populyarlıq qazandı. Və 1851-ci ildə o, Yaponiya üçün bir il işləyə bilən və eyni anda yeddi göstəriciyə malik olan “Milyardlıq il saatı” nı yaratdı.
1853-cü ildə rus vitse-admiralı və diplomatı Evfimi Putyatin Yaponiyaya gələndə Hisaşige Naqasakidə rus buxar maşınının nümayişində iştirak etdi. Gördüklərindən ilham alan yapon ixtiraçı onun analoqunu yaratmağa başladı. Və bacardı.
1873-cü ildə isə Tanaka artıq 74 yaşında olanda Yaponiyanın İctimai İşlər Nazirliyindən əmr aldı. Tom təcili olaraq ölkəni teleqraf rabitəsi ilə təmin etməli idi. Hisaşige bu təklifi qəbul etdi və 1875-ci ildə Tokioda teleqraf avadanlıqları fabriki açdı. Zavod bu məqsədlə yaradılmış “Tanaka Engineering Works” şirkəti tərəfindən idarə olunurdu.
“Toshiba”nın ikinci atası başqa bir yapon ixtiraçısı İtisuke Fujioka idi. O, hələ 1878-ci ildə kollecdə oxuyarkən qonaq professor Uilyam Ayrtonun rəhbərliyi altında Yaponiyanın ilk közərmə lampasını hazırladı. Nəzərə alsaq ki, o dövrdə Yaponiya elektrik lampaları xaricdən alırdı, bu ixtira böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Təhsilini başa vurduqdan sonra gənc mühəndis 1890-cı ildə “Hakunetsu-sha Co.” lampa istehsal edən şirkətin əsasını qoydu.
Əvvəlcə Fujiokanın işləri çox da yaxşı getmirdi. Sərhədin açılması Qərb mallarının və texnologiyasının Yaponiyaya axınına səbəb oldu. Bu, ölkənin inkişafı üçün yaxşı hal idi, lakin “Hakunetsu-sha” üçün xarici tədarükçülərlə rəqabətə tab gətirmək çətin idi. Belə ki, onun məhsulları xarici mallardan 60% baha və keyfiyyətcə aşağı idi.
Şirkət əsasən imperiyanın apardığı müharibələr sayəsində bir neçə il bazarda qalmağı bacardı. Lakin 1905-ci ilə qədər yalnız hərbi sifarişlərlə sağ qalmağın qeyri-real olduğu aydın oldu. Yapon şirkətinə istehsalın lokallaşdırılmasında və sürətlə inkişaf edən bazarın inkişaf etdirilməsində maraqlı olan Amerikanın “General Electric” şirkəti kömək etdi. “Hakunetsu-sha” səhmlərinin 51%-ni “GE”yə satdı və adını dəyişərək “Tokyo Electric Company” oldu.
Çətinliklərdən keçən yol
Hər iki şirkət Yaponiyada elektrik avadanlıqları bazarının inkişafının önündə idi və idxalın əvəzlənməsi üzrə dövlət sifarişlərini yerinə yetirirdi. Tanaka o vaxta qədər su çarxlı ilk turbin generatorunu və ilk induksiya mühərrikini yaratmışdı. Və 1920-ci illərdə “Shibaura Engineering Works” adlandırılan şirkət yeni bazarları kəşf etməyə başladı. Eyni zamanda, şirkət məişət texnikası – soyuducu, paltaryuyan və tozsoranların istehsalına başladı.
“Tokyo Electric”ə gəlincə, əvvəlcə “General Electric” bazara rəqabətqabiliyyətli məhsul təqdim etmək üçün öz istehsal texnologiyalarını yapon tərəfdaşına köçürdü. Lakin 1921-ci ildə “Tokyo Electric” yeni təqdim etdi – bütün dünya üçün innovativ olan iki antenalı elektrik lampası.
1923-cü il Böyük Kanto zəlzələsi nəticəsində demək olar ki, tamamilə dağılmış hasilatı bərpa etməyə həvəsləndirəcək sözlər tapmağa çalışan “Tokyo Electric”in prezidenti antenaların bənzətməsindən istifadə etdi. “Tədqiqat institutu olmayan bir zavod bığları olmayan böcək kimidir”, – Fujioka dedi. Zavodlarını və çoxlu işçilərini itirən şirkət əvvəlki istehsalını bərpa edib yenisini yaratmağa başladı.
Şirkətlər təbii fəlakətdən çətinliklə xilas olmuşdular ki, onları yeni sınaq gözləyirdi. 1931-ci ildə Çinlə başlayan hərbi qarşıdurma səbəbindən Yaponiya hökuməti metalların həyati ehtiyatlarını qorumaq istədiyi üçün məişət texnikası istehsalına qadağa qoydu.
Bütün Yaponiya iqtisadiyyatı üçün çətin günlər gəldi, lakin hökumət bütün bu illər ərzində ölkənin sürətli transformasiyasını təmin edənlərin əlini buraxmadı.
“Shibaura Engineering Works” və “Tokyo Electric” ordunu radio, generator və digər mallarla təmin edərək müharibəyə girdi. Onların fəaliyyət dairəsi genişləndi – şirkətlər Yaponiya tarixində ilk flüoresan lampaların, radarların və elektrik enerjisi istehsalı üçün qaz turbinlərinin tədarükçüsü oldu.
1939-cu ildə onlar növbəti addımı atdılar – “Tokyo Shibaura Electric Co”ya birləşdilər. Bu ad sonradan “Toshiba” olaraq qısaldıldı.
“Toshiba” elektronikanın sinonimi kimi
Müharibədən sağ çıxan “Toshiba” bütün Yaponiya iqtisadiyyatı kimi sürətlə böyüməyə başladı, hansı ki nəticədə Amerika iqtisadiyyatından sonra ikinci oldu. Eyni zamanda, şirkət təkcə texnologiyanın təkmilləşdirilməsi yolu ilə deyil, həm də daimi birləşmə və satınalmalar vasitəsilə inkişaf etdi.
1949-cu ildə hökumət qərara gəldi ki, “Toshiba” antiinhisar qanunlarını pozmamaq üçün 14 şirkətini satmalıdır. Və sonra, 1949-cu ilin mayında şirkətin tarixində əlamətdar hadisə baş verdi – şirkətin səhmləri Tokio Fond Birjasında satılmağa başladı.
Bununla belə, “Toshiba”nın genişlənməsi davam etdi. Korporasiya yeni fəaliyyət sahələrini inkişaf etdirərək bir-birinin ardınca şirkətləri aldı. Elə görünürdü ki, “Toshiba” hər şeyi istehsal edir.
Davam edən satınalmalar sayəsində korporasiya bütün dünyada – Yaponiyadan Latın Amerikasına qədər bazarlara çıxdı. Və onun gəliri ildə on milyardlarla dollar təşkil etməyə başladı. Tortun üzərindəki albalı 2006-cı ildə elektrik sənayesinin qabaqcıllarından olan “Corc Vestinqhaus” tərəfindən yaradılmış Amerikanın “Westinghouse Electric Company”nin ələ keçirilməsi idi.
Partlamaq üçün çox böyük
Şirkət kiçik teleqraf fabrikindən Yaponiya iqtisadiyyatının sütununa və dünyanın sənaye nəhənglərindən birinə çevrildi. Və görünürdü ki, “Toshiba”nın genişlənməsinə və çiçəklənməsinə heç nə mane ola bilməz. 2008-2014-cü illər arasında “Toshiba”nın gəliri 60 milyard dollardan aşağı düşmədi.
Lakin 2015-ci ildə məlum oldu ki, korporasiyanın maliyyə göstəriciləri həqiqət ola bilməyəcək qədər yaxşı idi. İllər ərzində “Toshiba Westinghouse Electric”in maliyyə hesabatları saxtalaşdıraraq investorlara biznesin dəyərinin artdığını göstərirdi. Korporasiya rəhbərliyinin də bundan xəbəri var idi.
Qlobal korporasiyanın standartlarına görə, yeddi il ərzində şişirdilmiş mənfəətin məbləği gülünc idi – cəmi 1.59 milyard dollar. Lakin bu, baş direktor və prezident Tanakanın istefaya getməsi üçün kifayət idi. “Mən başa düşürəm ki, bu, brendin bütün 140 illik tarixində ən etibarsız hadisədir. Düşünmürəm ki, bu problemlərin öhdəsindən dərhal gəlmək olar”.
2016-cı ilin sonlarında “Toshiba” ABŞ bölməsi “Westinghouse Electric”in bir il əvvəl aldığı atom elektrik stansiyasının tikintisi ilə bağlı xərclərin milyardlarla dollarını mənimsəyəcəyini söylədi. Və cəmi üç ay sonra “Westinghouse” müflis oldu, “Toshiba” nüvə biznesinin iflası ilə üz-üzə qaldı – şirkətin 6 milyard dollardan çox borcu var.
Təcili tədbir olaraq rəhbərlik mikroprosessor biznesi və televizor istehsalı da daxil olmaqla bir neçə bölməni satmaq qərarına gəldi. Sonda korporasiya yeni səhmlər buraxaraq və onları bazar qiymətindən 10% aşağı qiymətə yeni investorlara sataraq 5.3 milyard dollar cəlb etməyə nail oldu.
Görülən tədbirlər bir müddət “Toshiba”nı yenidən gəlirli etdi, lakin korporasiya ətrafında qalmaqallar dayanmadı.
Hələ 2021-ci ildə “Toshiba” şirkəti “CVC Capital Partners” investisiya fondundan alış təklifi aldı. Müqavilənin həcmi təqribən 20 milyard dollar ola bilərdi, lakin direktorlar şurası “ondan imtina etmək qərarına gəldiyi” üçün baş tutmadı. Fevral ayında korporasiya iki şirkətə bölünmək planlarını açıqladı, lakin bu plan artıq “Toshiba” səhmdarları tərəfindən bloklanmışdı.
Satışları ildən-ilə azalan korporasiya, nəhayət, bütün biznesi almağa razılıq verəcək birini tapmağa çalışırdı. Belə bir təklif bu ilin martında Yaponiya Sənaye Tərəfdaşları (JIP) fondunun rəhbərlik etdiyi 20 yapon şirkətindən ibarət konsorsiumdan daxil oldu. Əməliyyat məbləği 15.3 milyard dollar təşkil etdi.
