İnvestorların milyonlarla dollar sərmayə edəcəkləri biznesin təməli nə ola bilər? Gözləntilər, qan və… təcrübə. Sizə möhtəşəm planlar qurmuş, böyük məbləğ cəlb etmiş, lakin uğurlu ola bilməyib müflis olmuş startapları təqdim edirik.
Theranos
Təsisçisi: Elizabeth Holmes
İnvestisiya həcmi: 750 milyon dollar
Theranos startapının tarixi bənzərsizdir: biznes dünyasında fırıldaqçılığın epik nümunələrindən biri olmaq üçün bu startapın uğursuzluğu 15 il təxirə düşdü. 2003-cü ildə, on doqquz yaşlı Elizabeth Holmes ağrısız qangötürmə texnologiyası ideyasını inkişaf etdirəndə, heç kim bunu qabaqcadan söyləyə bilməzdi.
Qadının ilk ideyası qan analizini götürməyi və aşkar edilən xəstəliyi müalicə etməyi bacaran nanoplaster yaratmaq idi. Daha sonra bu məhsul miniatür kolba şəklini aldı. O, barmağın ucuna gətirildikdə, eyni anda bir neçə istiqamətdə bütün lazımi məlumatları əldə edirdi. Bu testin necə göründüyünü və işlədiyini uzun müddəti idi ki, heç kim bilmirdi: bütün texnologiyalar ciddi şəkildə qorunurdu və fəal şəkildə mətbuatda müzakirə olunurdu.
Praktikada FDA (Qida və Dərman İdarəsi) Holmes-un laboratoriyalarında istehsal olunan diaqnostik cihazların uğursuz olduğunu təyin etdi. The Wall Street Journal qəzeti bununla bağlı öz araşdırmasını başlatdı. Nəticədə məlum oldu ki, Theranos-un biomaterialları emal etmək üçün istifadə etdiyi avadanlıq orijinal deyil.
Eyni zamanda şirkətin hüquqşünasların işini dəstəkləmək üçün milyonlarla dollar xərcləri və Holmes-un (məsələn, elm üçün “çox vacib” aksesuar – Hermes çantaları) şəxsi ehtiyacları haqqında məlumatlar ortaya çıxdı.
2018-ci ilin payızında ABŞ-ın Qiymətli Kağızlar və Birja Komissiyası şirkəti genişmiqyaslı fırıldaqçılıqda günahlandırdı, nəticədə Theranos bağlandı. Elizabeth günahkar olduğunu boynuna almasa da, 2028-ci ilə qədər rəhbər vəzifəsində işləmək imkanından məhrum edildi. Qeyd edək ki, Theranos məsələsi ilə bağlı istintaq prosesi hələ davam edir.
Beləliklə, bir neçə il ərzində milyonlarla sərmayə toplamaq və şübhə doğurmamaq üçün nə etmək lazımdır? Bu sualın bir neçə cavabı var:
1. İlk investor kimi zəmanətçidən istifadə etmək. Bu hekayədə zəmanətçi qismində Holmsun tanışlarında biri olan milyarder Tim Draper idi.
2. Aqressiv PR-kampaniya aparmaq. Holmes karyerasının başlanğıcında dekan və professor Channing Robertson tərəfindən dəstək alırdı. O, Theranos layihəsinin zəmanətçisi sayılırdı. Bundan əlavə, sifarişlə çoxsaylı xüsusi məqalə və nəşrlər, reportajlar hazırlanırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Holmes Steve Jobs-un tərzini təkrarlamağa çalışırdı: qadın yalnız qara köynəklər geyinirdi, avtomobilini nömrəsiz sürürdü və əsasən asketizmə üstünlük verirdi.
3. Güclü triqqerlərdən – məxfilik və səlahiyyət – istifadə etmək. Burada qara rəngə sevgisi, habelə testin prototipi və istifadə olunan texnologiyalar haqqında təfərrüatların açıqlanmaması böyük tol oynadı. Həm də əlavə edək ki, Theranos-un bütün işçiləri şirkətlə bağlanan müqavilə şərtlərinə tabe idilər, buna görə də iş yerində baş verənlər haqqında heç harada danışmaq olmazdı.
4. Etibarlı patentin mövcudluğu. Holmes patent üçün sənədləri hələ 2003-cü ildə hazırlamışdı. O vaxtda bəri, məhsul bir neçə dəfə yenilənsə də, faktiki olaraq belə bir cihaz mövcud idi.
uBiome
Təsisçisi: Jessica Richman
İnvestisiya həcmi: 105 milyon dollar
Sizcə, Theranos ilə kim müqayisə oluna bilər? İnsanın bağırsaq mikrobiomunun tədqiqi ilə məşğul olan başqa bir biotexniki layihə. Tərifin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, mahiyyət olduqca sadədir: uBiome-un müştəriləri test alaraq, onu istifadə olunmuş tualet kağızı üzərinə sürtürdülər, sistemdə qeydiyyatdan keçirdilər və sınaq borusunu laboratoriyaya göndərirdilər.
Bir müddət sonra insanda autoimmun və ya onkoloji xəstəliklərinin olub-olmadığını göstərən nəticələr poçta göndərilirdi.
Bununla birlikdə, bu testi sınayan insanlar təkcə nəticələri deyil, həm də əhəmiyyətli hesab alırdılar. 2018-ci ildə məlum oldu ki, şirkət eyni xidmət üçün müştərilərə iki dəfə hesab göndərirdi. Bəzən hesabdakı məbləğ 3 min dollara qədər gəlib çıxırdı. Və bununla belə, belə mini tədqiqatların tamamilə faydasız olduğu üzə çıxmışdır.
İşçilərdən biri bu cür rəqəmlərin uBiome satış metodunun xüsusiyyətləri ilə bağlı olduğunu etiraf etdi. Bir xidmət sifariş edən müştəri, cəhalət və diqqətsizlik üzündən tez-tez əlavə xidmətlərə də abunə olurdu.
Startapın meydana çıxdığı andan 2019-cu ilə qədər investisiya həcmi sürətlə artmağa davam etdi. Və bu, onun qurucusu Jessica Richman-ın sayəsində mümkün oldu. Onun inandırma gücü şirkətə ilkin kapital toplamağa kömək etməklə yanaşı, 30 yaşadək texnologiyalar sahəsində ən məşhur və ən vacib qadınların siyahısına daxil olmaq üçün kifayət etdi (2014-cü ilin məlumatlarına görə).
Yeri gəlmişkən, 2018-ci ildə Jessica Richman 44 yaşına çatanda 40 yaşadək olan səhiyyə liderlərinin siyahısında idi. Biznes buna dəyərdi: startap 250 mindən çox test apardı və nəhəng L’Oreal ilə strateji tərəfdaşlığa qədəm qoydu.
Təəssüf ki, uBiome ilk milyonuna çata bilmədi – 2019-cu ilin aprelində şirkətin rəhbərliyinə qarşı istintaq başladı və o, iflas iddiasını qaldırdı.
Practice Fusion
Təsisçiləri: Ryan Howard və Tom Langan
İnvestisiya həcmi: 150 milyon dollar
Practice Fusion layihəsinin rəhbərliyindən şübhələnmək çətin idi. Belə ki, startap müvəffəqiyyətlə işə salındı və uzun illər boyunca işlədi. Bu xidmət tibbi qeydləri “bulud”da saxlamaq üçün nəzərdə tutulub və bununla da proqramın hər bir xəstə üçün fərdi müalicə sxemi təklif etdirməsi sayəsində həkimlərin yükünü xeyli azaltmaq mümkün olub.
Əslində, layihə əczaçılıq şirkətlərindən müəyyən dərmanların tətbiqi üçün gizli dotasiyalar alırdı. Araşdırmalar nəticəsində Practice Fusion-un opiat istehsalçısı Purdue Pharma ilə sıx əməkdaşlıq etdiyi ortaya çıxdı. Proqramda xəstənin ağrı səviyyəsini soruşan istifadəçilər üçün əlavə pəncərə açılırdı. Həkim avtomatik olaraq orada “quş” qoyurdu, xəstə isə tövsiyə olunan dərmanlar siyahısında tətbiq etməli olduğu preparatı alırdı.
Şirkəti xilas etmək üçün 145 milyon dollar ödəniş etmək və ABŞ-ın Ədliyyə Nazirliyi ilə razılaşma əldə etmək tələb olundu. Bundan sonra layihə satılsa da, gəlir yalnız şirkətin sahiblərinə çatdı.
Bu startap fırıldaqçılıq sayıla bilərmi? Bəlkə daha pis. Belə ki, 2020-ci ildə Federal Təhqiqat Bürosunun (FTB) xüsusi agenti Timoti Dunham Practice Fusion-u minlərlə amerikalının ölümündə günahlandırdı.
Practice Fusion necə uzun müddət su üzərində qalmağı bacardı? Bu sxemdə xüsusi sirr yoxdur: yaxşı hazırlanmış əlaqələrin sintezi və tənzimləyicilərin iddialarını həll etmək üçün düşünülmüş strategiya.
Skully AR-1
Təsisçiləri: Marcus Weller və Mitch Weller
İnvestisiya həcmi: 13,5 milyon dollar
Sərt reallığın qalib gəldiyi başqa bir layihə də Kully AR-1 – dir. Motosiklet sürənlər üçün “ağıllı” dəbilqələrin istehsalı ilə məşğul olan bu şirkət cəmi 45 dəqiqə ərzində 1 milyon dollar maliyyə cəlb etməyi bacarıb ki, bu da 2014-cü ildəki platforma layihələri arasında rekord idi.
Dəbilqənin xüsusiyyətləri arasında nəmə və cızıqlara qarşı güclü müqavimət, arxadan baxış kamerası, hands-free modullu idarəetmə sistemi və musiqi dinləmək üçün yüksək keyfiyyətli dinamiklər var. Qeyd edək ki, o vaxt bu cihazı sifarişlə cəmi 1399 dollara almaq mümkün idi.
Uğursuzluğun səbəbi çox sadə idi. Şirkətin müsahibi cəlb edilən vəsaitin mənimsədildiyi üçün qardaşlara qarşı iddia qaldırdı. 2015-ci ildə əldə alınan 11 milyon dollara bir neçə motosiklet və superkar, o cümlədən bahalı texnika əldə edilmişdir. Korporativ kartlardan planlaşdırılmamış səyahətlərin xərclərini qarşılamaq üçün istifadə olunurdu.
Əldə olunan məlumata görə, yüzə yaxın alıcı sifariş etdiyi dəbilqəni ala bilsə də, investisiya hesablarındakı borcu ödəmək mümkün olmayıb. Göründüyü kimi, startap kifayət qədər uzun müddət mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilərdi. Buna baxmayaraq, onun istehsala buraxdığı məhsul yeni olsa da, müəyyən şübhələr doğururdu.
Sixa
Təsisçilər: Nikolay Minçenko, Yevqeniy Niçayev
İnvestisiya həcmi: təxminən 5 milyon dollar (+2 milyon dollar qeyri-rəsmi)
Ukraynanın Sixa şirkəti (Nikolay Minçenko və Yevqeniy Neçayevin rəhbərliyi altında) biznes dünyasını güclü virtual kompüteri bir tətbiqdə yerləşdirmək ideyası ilə fəth etməyə başladı. Bu ideyanın əsas mahiyyəti ondan ibarət idi ki, istifadəçilər köhnə “dəmiri” dəyişmədən mürəkkəb texnoloji əməliyyatlar həyata keçirə bilsinlər (məsələn, hesablamalar və ya VR-oyunlar). 2015-ci ildə bulud xidmətlər inkişaf etməyə davam edirdilər, bu səbəbdən investorlar Sixa-ya maraq göstərməyə başladılar.
Amerikanın Y Combinator akseleratorundan 120 min dollarlıq sərmayədən sonra Sixa layihəsi böyüməyə başladı.
İki il sonra bütün dünya virtual reallığın digər texnologiyalarını müzakirə etməyə başlayır. Və Sixa yeni məhsulunu təqdim edir – HTC Vive-yə bənzər simsiz dəbilqə (Rivvr). Birinci partiyada 4 min cihaz buraxılır və heç bir maneə olmadan oynamaq perspektivi oyunçuları heyran edir.
2018-ci ilin yazında şirkət kriptovalyutaların populyarlaşması ilə əlaqədar olaraq, daha bir yenilik təqdim edir – blokçeyn texnologiyası. Bu, Saxa-ya yalnız Ukraynadan deyil, Rusiyadan və Amerikadan da əlavə investisiya gətirir.
Sərt reallıq layihəni mövcudluğuna son qoydu. Müəyyən anda Nikolay Minçenkonun tərəfdaşlara göndərdiyi hesabatlar gecikmə ilə gəlməyə başladı. Dəbilqələrin çatdırılması 2017-ci ilin may ayı əvəzinə, çatdırılma müddəti bir ilə təxirə salındı. Bunun səbəbi çox sadədir: ilk partiyada nasaz batareyaların olması.
Nəticə – startapın ən böyük investoru olan Tandem Capital yatırılan 3,5 milyon dolların yarısını geri qaytardı. Digər investor bunu etməyi çatdırmadılar: mətbuatda deyildiyi kimi, şirkətlə əlaqə kəsildi.
Hal-hazırda Minçenko şirkətinin 400 min dollardan çox borcu var.
Zano (Torquing Group)
Təsisçisi: Ivan Reedman
İnvestisiya həcmi: 3,5 milyon dollar (kraudfandinq meydançasında) + 1,5 milyon dollar (kredit)
Bu layihə haqqında hər mənada belə söyləmək düzgün olar: “O heç vaxt qalxmadı!”. Söhbət FPV funksiyasına malik olan nanodronun inkişaf etdirilməsindən gedir. Bu kvadrakopterin əsas vəzifəsi sahibinin hərəkət trayektoriyasını izləmək və təkrarlamaq idi, lakin sonradan ona foto və video çəkmə funksiyası da əlavə edildi.
Torquing Group startapını işə salmaq üçün Kickstarter adlı kraudfandinq meydançasına yollandı. 2015-ci ilin noyabrı ona 3,5 milyon dollar investisiya qazandırdı. Layihə qısa müddətdə populyarlıq qazandı, Kickstarter ilə əlaqəli olmayan sifarişlər gəlməyə başladı. İnkişaf və yığılmanın bütün təfərrüatları mediana işıqlandırılsa da, bəzi şeylər sirr olaraq saxlanılırdı. Məsələn, şirkətin əlavə avadanlıqlara çəkilən xərcləri nəzərə almaması.
Təsisçi Ivan Reedman insanların ən çox 1500 sifariş verəcəyini düşünürdü. Toplanan vəsait Torquing Group-un direktorlar şurasının üzvləri tərəfindən müsadirə edilirdi. Verilən vədlərin icrası ilə bağlı problemlər hələ 2015-ci ilin birinci yarısında başladı. Əvvəlcə şirkət ehtiyat hissələrinin çatışmazlığı ilə mübarizə apara bilmədi, bu səbəbdən ilk pilotsuz təyyarələrin çatdırılması bir neçə ay təxirə salındı. Sonra sifarişlər rəsmi meydançada deyil, yalnız veb-saytda qeydiyyatdan keçmiş alıcılara çatmağa başladı.
İstifadəçilər dronun aşağı keyfiyyətindən şikayətlənirdilər. Beləliklə, Zano layihəsi mövcudluğunu 2015-ci ildə 1,5 milyon dollar borc ilə dayandırdı. Buna baxmayaraq.
Əslində, Ivan Reedman-ın ideyası pis deyildi, lakin onun robototexnika sahəsində əvvəlki layihələri də investorların gözləntilərini doğrultmadığından istehsalata buraxılmayıb. Zano-nun rəqiblərindən biri olan Vernon Kershwell bu uğursuzluğu belə təsvir etdi: “Bu dron haqqında eşidəndə düşündüm: təəccüblüdür, amma düşünəndən sonra başa düşdüm ki, Reedman-ın ideyalarını həyata keçirməyin yolu hələ mövcud deyil”.
Uğursuzluqların səbəbi
Hər bir uğursuzluğun səbəbi var, bu startapların hekayələri də istisna deyil. Elizabeth Holmes və Sixa-nın hekayələri arxasında milyonlarla dollar xərc və aldadılmış investorlar dayanır, uBiome və Zano-nun – məyus olmuş minlərlə alıcı.
Buna baxmayaraq, mütləq deyil ki, uğursuzluğun səbəbi düşünülmüş fırıldaqçılıq olsun. Səhiyyə sahəsində yenilik – kifayət qədər qazanclı biznesdir və Holmes-un ideyası müəyyən dərəcədə bu gün digər şirkətlər istifadə olunur.
Tamamilə fərqli bir məsələ – genişlənmiş reallıq texnologiyası ilə təchiz edilmiş kvadrakopter və dəbilqə ilə bağlı boş-boş gözləntilər. Həm də nəzərə almalıyıq ki, bu halda təkcə alıcılar deyil, investorlar da aldanırlar.
Ümumilikdə, bu və ya digər startapın uğursuz olmasının əsas komponenti budur: böyük ümidlər.
