Azərbaycan Respublikası konstitusiya məhkəməsinin 14 iyul qərarı ilə Mülki Məcəllənin aşağıdakı bəndlərinə şərh verilmişdir.
Mülki Məcəllənin 385.1-ci maddəsinə görə öhdəliyə əsasən bir şəxs (borclu) başqa şəxsin (kreditorun) xeyrinə müəyyən hərəkəti etməlidir, məsələn, pul ödəməli, əmlak verməli, iş görməli, xidmətlər göstərməli və ya müəyyən hərəkətdən çəkinməlidir, kreditorun isə borcludan vəzifəsinin icrasını tələb etmək hüququ vardır.
Maddənin mətnindən və mahiyyətindən göründüyü kimi, öhdəliyin predmetini pulun ödənilməsi, əmlakın verilməsi, işin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi və ya müəyyən hərəkətdən çəkinmək kimi konkret hərəkət və ya hərəkətsizlik təşkil edir.
Mülki Məcəllənin 386.1-ci maddəsi bəzi istisnalarla, öhdəliyin əmələ gəlməsi üçün onun iştirakçıları arasında müqavilənin bağlanmalı olduğunu müəyyən edir. Həmin maddədə nəzərdə tutulmuşdur ki, öhdəliyin zərər vurulması, əsassız varlanma və ya bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş digər əsaslar nəticəsində əmələ gəlməsi halları istisna olmaqla, öhdəliyin əmələ gəlməsi üçün onun iştirakçıları arasında müqavilə olmalıdır, yəni borclunun kreditor qarşısında olan öhdəliyi müqavilə ilə müəyyən edilməlidir.
Müqavilənin anlayışı Mülki Məcəllənin 389.1-ci maddəsində verilmişdir. Həmin maddəyə görə mülki hüquq və vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi, dəyişdirilməsi və ya xitamı haqqında iki və ya bir neçə şəxsin razılaşması müqavilə sayılır.
Maddənin məzmunundan göründüyü kimi, müqavilə hər şeydən əvvəl ikitərəfli və ya çoxtərəfli əqddir. Məhz buna görə də Mülki Məcəllənin 389.2-ci maddəsində müəyyən edilmişdir ki, müqavilələrə iki və çoxtərəfli əqdlərə dair qaydalar tətbiq edilir. Beləliklə, müqavilə yalnız tərəflərin iradə sərbəstliyinə əsaslana bilər.
Öhdəliklərin icrasının təmin edilməsi mülki hüququn tərkib hissəsi olan öhdəlik hüququnun ənənəvi institutlarından biridir. Beh, dəbbə pulu, zaminlik və girov kimi öhdəliyin icrasının təmin edilməsi üsulları hələ Roma hüququna bəlli idi. Onların istifadəsinin vacibliyi onunla izah olunurdu ki, kreditor öhdəliyin icra olunmasında və öhdəliyin icra olunmaması halında tələb etmək hüququ yaranan zərərin müəyyən edilməsində maraqlıdır. Nəhayət kreditor maraqlıdır ki, borclu, öhdəliklərin icra olunmaması və ya lazımınca icra olunmaması halında onun üçün əlverişli olmayan nəticələrə səbəb olma qorxusu ilə öhdəlikləri vaxtında icra etsin.
Qüvvədə olan Mülki Məcəllədə öhdəliklərin icrasının təmin edilməsinin ənənəvi üsulları, yəni dəbbə pulu, zaminlik, beh və girov ilə yanaşı, əvvəlki mülki qanunvericiliyə bəlli olmayan iki yeni üsul – qarantiya (Mülki Məcəllənin 478-ci maddəsi) və borclunun əmlakının saxlanması (Mülki Məcəllənin 468-ci maddəsi) əks olunur. Göstərilən bütün üsullar borcluya təsir səviyyəsinə və borcluya öhdəliyi lazımi şəkildə icra etdirmək məqsədinə nail olmaq metoduna görə bir-birindən fərqlənirlər. Bu səbəbdən də kreditor tərəfindən öhdəliyin icra olunması üsulu borclunun gələcək davranışından asılı olaraq seçilir. Bununla əlaqədar olaraq, öhdəliyin icra olunmasının bu və ya digər üsulunun xüsusiyyətlərini və bu üsulun konkret şəraitə tətbiq olunma imkanlarını nəzərə almaq böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Öhdəliklərin icrasının Mülki Məcəllənin 460.1-ci maddəsində sadalanan təmin edilməsi üsullarının hər hansı biri ilə təmin olunması həmçinin borclu (və ya borclunun öhdəliklərini təmin edən hər hansı başqa şəxs) ilə kreditor arasında öhdəlik münasibətləri yaradır. Lakin bu öhdəliklər xüsusi növ öhdəliklərdir. Onların özəlliyi təmin olunan öhdəliyə (əsas öhdəliyə) münasibətdə (qarantiya istisna olmaqla) əlavə (aksessor) xarakter daşımasından ibarətdir.
Belə öhdəliklərin əsas öhdəliyə münasibətdə əlavə öhdəlik olmaq xüsusiyyəti mülki və digər qanunvericilikdə əks olunan bir çox hallarda özünü büruzə verir.
Birincisi, əsas öhdəliyin etibarsızlığı onu təmin edən əlavə öhdəliyin etibarsızlığına səbəb olur, əlavə öhdəliyin icrasını təmin etmək barədə razılığın etibarsızlığı isə əsas öhdəliyin etibarlılığına təsir etmir.
İkincisi, əlavə öhdəlik kreditorun hüquqlarının digər şəxsə keçəcəyi təqdirdə (məsələn, əsas öhdəlik üzrə tələbin güzəşt edilməsi zamanı) əsas öhdəliyin aqibətini təqib edir.
Üçüncüsü, əsas öhdəliyə xitam verilməsi, bir qayda olaraq, əlavə öhdəliyin təmin olunmasına da xitam verir.
Burada nəzərə alınmalıdır ki, öhdəliklərin icrasını təmin edən üsul kimi nəzərdə tutulan qarantiya aksessor öhdəlik funksiyasına malik deyildir. Belə ki, Mülki Məcəllənin 480-ci maddəsinə görə qarantın benefisiar qarşısında qarantiya ilə nəzərdə tutulan öhdəliyi müstəqil öhdəlikdir və icrasının təminatı üçün verildiyi əsas öhdəlikdən, hətta qarantiyada bu öhdəliyə istinad edilsə belə, asılı deyildir.
Öhdəliyin təmin olunması üzrə qüvvədə olan Mülki Məcəllədə nəzərdə tutulan müddəalarla əvvəlki qanunvercilikdə mövcud olmuş müddəalar arasındakı prinsipial fərq ondan ibarətdir ki, qüvvədə olan qanunvericilikdə həm qanunla, həm də müqavilə ilə öhdəliyin təmin olunmasının digər üsulları da nəzərdə tutula bilər. Mülki Məcəllədə öhdəliyin icrasının təmin olunmasının digər üsulları barədə hər hansı müddəa öz əksini tapmamışdır.
Digər üsullar sırasında bəzi nəğdsiz ödəmə vasitələrini – akkredetiv, inkasso, akseptiz çıxarış, əvvəlcədən ödəmə və s. göstərmək olar. Bir sıra müqavilə növləri, məsələn, sığorta, kredit, lizinq müqavilələri də müəyyən təminat xüsusiyyətlərinə malikdir.
Göstərilənlərə əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə nəticəyə gəlir ki, Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin I və II hissələrinin, 15-ci maddəsinin II hissəsinin, 29-cu maddəsinin II hissəsinin və 59-cu maddəsinin müddəalarını və Mülki Məcəllənin 389 və 390-cı maddələrinin tələblərini nəzərə alaraq, mülki hüquq subyektləri mülki qanunvericiliyin tələblərinə zidd olmayan həmin Məcəllənin 460.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş öhdəliyin icrasının təmin edilməsinin digər üsulunu da öz aralarında iradə sərbəstliliyi prinsipinə uyğun olaraq, əsas müqavilə ilə yanaşı ayrıca bağlanan müqavilədə müəyyən edə bilərlər.
Üçüncü şəxsin verdiyi zəmanət məktubunun birtərəfli əqd olaraq öhdəliyin icrasının digər təmin etmə üsulu kimi çıxış edib-etməməsinə dair müraciətdə qaldırılan məsələ ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, birtərəfli əqdlərə, zaminlik müqaviləsinə, müqavilənin mühüm şərtləri barəsində razılaşmaya və müqavilənin formasına aydınlıq gətirilməlidir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 470.1, 470.2 və 471-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” 4 sentyabr 2012-ci il tarixli Qərarında əsas öhdəliyin icrasını təmin edən zaminlik müqaviləsinin hüquqi təbiətini açıqlayan hüquqi mövqelər formalaşdırmışdır.
Bunun davamı olaraq qeyd edilməlidir ki, zaminlik müqaviləsi birtərəfli, konsensual müqavilə olmaqla kreditorla zamin arasında əsas öhdəliyə münasibətdə əlavə aksessor öhdəliklər yaradır.
Qeyd edildiyi kimi, Mülki Məcəllənin 324.2 və 324.3-cü maddələrinə əsasən əqdlər birtərəfli və ya müqavilə şəklində (ikitərəfli və ya çoxtərəfli) ola bilər. Mülki Məcəlləyə və ya tərəflərin razılaşmasına uyğun bağlanması üçün bir tərəfin iradə ifadəsinin zəruri və yetərli olduğu əqd birtərəfli əqddir.
Öz təbiətinə və ya tərəflərin razılaşmasına əsasən əqdlər əvəzli və əvəzsiz kimi fərqləndirilir.
Əvəzli əqd üzrə tərəflərdən birinin müəyyən hərəkət etmək vəzifəsi qarşı tərəfin ona münasib olaraq maddi və ya digər fayda vermək vəzifəsi ilə şərtlənir. Əvəzli əqdlər yalnız ikitərəfli və çoxtərəfli əqdlər ola bilər.
Əvəzsiz əqdlər üzrə isə bir tərəfin digər tərəfin xeyrinə hərəkəti sonuncuda heç bir vəzifə yaratmır. Əvəzsiz əqdlərə bütün birtərəfli əqdlər aiddir.
Zaminlik müqaviləsi əvəzsizdir. Zaminlik müqaviləsinin birtərəfli xarakteri o anlamı ifadə edir ki, bu müqavilə ilə təmin olunan əsas öhdəlik üzrə kreditorun yalnız hüquqları, yəni əvəzində heç bir öhdəlik daşımadan zaminin öhdəliyi icra etməyən borcluya görə məsuliyyət daşımasını tələb etmək hüququ, zaminin isə yalnız öhdəlikləri, yəni əvəzində hər hansı hüquq əldə etmədən borclu tərəfindən təmin olunmalı öhdəliyin tam və ya hissələrlə icra olunmasına görə məsuliyyət daşımaq öhdəliyi vardır.
Bununla belə, mülki qanunvericiliyə görə zaminlik hər zaman məhz müqavilə hesab edilmişdir.
Belə ki, Mülki Məcəllənin 470-ci maddəsinə əsasən zaminlik müqaviləsi üzrə zamin başqa şəxsin kreditoru qarşısında həmin şəxsin öz öhdəliyini tamamilə və ya hissə-hissə icra etməsi üçün məsuliyyəti öz üzərinə götürür.
Göründüyü kimi, zaminlik ona görə müqavilə hesab edilir ki, o, ən azı iki tərəfin iradə ifadəsinin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Zaminlik müqaviləsinin bağlanmasına dair təşəbbüsün əsasən zamin tərəfindən irəli sürülməsinə baxmayaraq, kreditor hər hansı səbəbdən (əmlak və ya şəxsi xarakterli) öhdəliyin icrasına zamin qismində göstərilən konkret şəxsin çıxış etməsinə etiraz edə bilər. Belə olan halda, birtərəfli zaminliyin hər hansı bir hüquqi qüvvəsi olmayacaqdır.
QƏRARA ALDI:
- Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 13-cü maddəsinin I və II hissələrinin, 15-ci maddəsinin II hissəsinin, 29-cu maddəsinin II hissəsinin və 59-cu maddəsinin müddəalarını və Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 389 və 390-cı maddələrinin tələblərini nəzərə alaraq, mülki hüquq subyektləri mülki qanunvericiliyin tələblərinə zidd olmayan həmin Məcəllənin 460.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş öhdəliyin icrasının təmin edilməsinin digər üsulunu öz aralarında iradə sərbəstliyi prinsipinə uyğun olaraq, əsas müqavilə ilə yanaşı ayrıca bağlanan müqavilədə müəyyən edə bilərlər.
- Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 386, 470 və 471-ci maddələrinin tələblərinə uyğun olaraq, yalnız tərəflər arasında yazılı formada bağlanmış zaminlik müqaviləsi əsas öhdəliyin icrasının təmin edilməsi üsulu kimi qəbul oluna bilər.
- Bu Qərarın 2-ci bəndinin müddəaları yalnız bu Qərardan sonra yaranmış münasibətlərə şamil olunmalıdır.
- Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
- Qərar “Azərbaycan”, “Respublika”, “Xalq qəzeti”, “Bakinski raboçi” qəzetlərində və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin.
- Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir edilə bilməz.
