Müəllif: Yeganə Məmmədova, AJB-nin üzvü
Hazırda dünyanın məişət radioelektronikası məmulatları bazarını yapon istehsallı mallarsız təsəvvür etmək mümkün deyil.
Tarixin qısa bir dövrü ərzində yapon sənayesi dünya bazarının liderlərindən birinə çevrilmişdir. Gəlin baxaq, bu sıçrayışın arxasında nələr durur və Yaponiya iqtisadiyyatının inkişaf perspektivləri necədir.
Hər hansı müəssisənin idarə edilməsinin təşkilinə yapon yanaşmasının xarakterik cəhətlərini nəzərdən keçirək, onları başqa kapitalist ölkələrində idarəetmə praktikası ilə müqayisə edək. Yapon biznesmeninin tam portretini yaradaq və yapon sənayesinin yüksək rəqabət qabiliyyətinin səbəblərini izah etməyə çalışaq. Bütün bunları Yaponiyanın dünya şöhrətli «Sony korporeyşn» firmasının timsalında etmək mümkündür. (Bu barədə Azərbaycanın tanınmış iqtisadçı alimi Albert Tağıyevin araşdırmaları vardır).
Etiraf edək ki, müasir biznesin memarlarını demək olar ki, tanımır, onların iqtisadiyyatda real funksiyalarını çox zəif təsəvvür edirik. Henri Ford, keçmiş dövrlərin bir-iki sahibkarı – biznesmenlər haqqında biliklərimiz bəlkə də bunlarla məhdudlaşır. Amma bu da danılmaz bir həqiqətdir ki, burjua cəmiyyəti istehsalın təşkilində istedadlı insanları irəli sürməsəydi, bu günə qədər yaşaya bilməzdi.
Necə ki, Sony firmasının kommersiya işlərinə cavabdeh olan Akio Morita və firmanın texniki direktoru Masara İbuka çox kiçik, heç kimə məlum olmayan şirkətini dünyanın ən iri transmilli korporasiyalarından birinə çevirə bildilər…
Bu iki dahinin qüvvələri ilə nəinki iri şirkət, yenilikçi-firma yarandı. Məhz «Sony korporeyşn» ilk dəfə olaraq kütləvi istehsala tranzistorlu radioqəbuledici buraxdı, ilk olaraq ev videomaqnitofonu yaratdı. Müasir gənclərin mədəni həyatının daimi atributlarından olan portativ, qulaqcıqları olan kassetli maqnitofon da «Sony»nin yetirmələrindəndir.
Hollandiyanın «Filips» konserni ilə müştərək olaraq, firma səsyazmanın yeni lazer texnologiyasını işləyib hazırlamış və ilk olaraq gümüşü kompakt-disklər buraxmışdır.
Firma və bazar
Müasir kapitalist bazarı necə fəaliyyət göstərir? «Sony» firması həm özü üçün, həm də bütövlükdə iqtisadiyyat üçün hansı şəraitdə yarana və fəaliyyətə başlaya bilərdi? Qərb bazarında iki möhtəşəm qüvvənin: inhisarçılığın və rəqabətin qarşılıqlı münasibətinə daha diqqətli olmaq lazımdır.
«Sony» özünün sürətli inkişafında üç mühüm mərhələdən keçmişdir: xırda istehsalçı, ixtisaslaşmış şirkət və iri inhisar. Bu tipli bütün firmalar daim kapitalist bazarında fəaliyyət göstərir və burada mühüm funksiyaları yerinə yetirirlər. «Sony» firmasının bu istiqamətdəki yoluna nəzər salaq.
«Sony»nin biznes yolu
Xırda istehsalçı. «Sony telekommünikeyhn injinirinq korporeyşn» firmasının əsası 1946-cı ildə qoyulmuşdur. O vaxt hələ radioqəbuledicilərin təmiri və bərpası ilə məşğul olan, maliyyə çətinlikləri ilə qarşılaşan və daim rəqibləri tərəfindən sıxışdırılma təhlükəsi ilə yaşayan bu emalatxananın gələcəyi heç kimə məlum deyildi. Hər hansı kapitalist ölkəsində xırda bizneslə məşğul olan minlərlə bu cür xırda şirkətlər bu gün də qibtə ediləcək vəziyyətdə deyillər. Bununla belə, onların sayı nəinki azalmır, son dövrdə sürətlə artır.
«Sony»nin vətəni Yaponiyada məşğul əhalinin yarıdan çoxu yalnız xırda firmalarda işləyir. Bu firmalar ölkə əhalisinin dörddə üç hissəsini işlə təmin edir.
Ayrı-ayrı kiçik firmalar üçün hər hansı inhisarla toqquşma fəlakətlə nəticələnir ki, buna «autsayderin boğulması» deyirlər. Xırda bizneslə iri kapital aramında qarşılıqlı münasibətlərdə rollar başqa cür bölüşdürülür. Burada hücum edən tərəf, əsasən, xırda firmalardır. İstehsal proqramında aparıcı korporasiya nəyi isə əldən verərsə, mütləq rəqiblər meydana gəlir ki, bunlar da hər zaman müvafiq tələbatı ödəməyə hazırdır. Əgər nəhəng öz davranışını dəyişməzsə, yeni rəqib böyüyüb onun üçün real təhlükə yarada bilər.
Elə «Sony»nin təcrübəsinə nəzər salaq. Gənc yapon firması haqqında bütün dünyanı danışmağa məcbur edən ilk radioqəbuledicilər necə idi? Təkcə onun şəklinə diqqət yetirmək kifayətdir ki, bu radioqəbuledicinin nə səsi, nə də görünüşü o vaxtın «Filips»ləri, «Telefunken»ləri ilə müqayisəyə gələ bilsin. Aydındır ki, adlı-sanlı radiotexnika firmaları yenicə doğulmuş «Sony» radioqəbuldicilərinə məzə kimi baxmışdılar. İri konsernlər bu naməlum firmanın ilk nailiyyətini ötüb keçməyi heç lazım da bilməmişdilər. Beləliklə, onlar özləri də bilmədən yeni yaranmış «Sony»yə bazarda öz mövqeyini möhkəmləndirməyə imkan yaratmış oldular. Onların bu səhvi – «Sony korporeyşn»in qüdrətli şirkətə çevrilməsinə səbəb oldu.
İxtisaslaşmış şirkət. Ötən əsrin 50-ci illərinin sonunda «Sony» Yaponiyada yeganə maqnitofon və bütün kapitalist dünyasında tranzistor qəbuledicilərinin iri istehsalçılarından biri idi. 1960-cı ildə «Sony korporeyşn of Amerika» yaradılır ki, bu da dünya bazarına çıxış üçün zəmin yaradır.
Bu zaman şirkət qətiyyətlə ixtisaslaşma yolu ilə gedirdi. Onun istehsal simasını o vaxt da, indi də istehlak elektronikası müəyyən edir. «Sony»nin yaradıcılarının (A.Morita və M.İbuka) sözlərinə görə, onlar başqalarının ixtisaslaşdığı məhsullar buraxmaqla rəqabətə girməkdənsə, heç bir firmanın istehsal etmədiyi məhsullarda ixtisaslaşmağı üstün tutaraq, öz istehsal xətlərini müəyyən etmişlər.
1965-ci ildə «Sony»nin dövriyyəsi 70 mln. dollar təşkil etmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1987-ci ildə bu rəqəm 7 956,4 mln. dollar olmuşdur, yəni 22 il ərzində 114 dəfə artmışdır.
Bazarda «Sony»nin məhsullarını əvvəllər bir ildən, sonra yarım ildən, daha sonra isə bir neçə aydan sonra rəqibləri sanki surətini çıxarır, eyniadlı mallar istehsal edirdilər. «Sony» yeni strategiya yeritmək məcburiyyətində qalırdı – yeni bazarlar açıb orada maksimum yer tutmaq artıq zərurətə çevrilmişdi. Bu korporasiyalar haqqında adətən belə deyirlər: «O, sadəcə nəhəng olmağa məcbur idi».
İri inhisar. 60-cı illərin sonlarında – 70-ci illərin əvvəllərində «Sony korporeyşn» inamla bütün kapitalist dünyası miqyasında məişət elektronikası istehsalçıları arasında öncül yerlərdən birini tuturdu. Bir vaxtlar çox gənc və dinamik inkişaf edən firma artıq inhisara çevrilməsi dövrünü başa çatdırırdı.
Kütləvi seriyalı istehsal bazarlarda iri inhisarçı müəssisələrin hökmranlığını nəzərdə tutur. Qabaqcıl dünya şirkətləri, – bu gün «Sony» də, şübhəsiz, onların arasındadır, – bu qanunauyğunluğun ən bariz nümunəsidir. Bazarın sabit məhsullarla təchizatı yalnız sabit liderlik mövqeyini qoruyub saxlaya bilən firmalara xasdır. Beləliklə, bir çox fikirlərin ziddinə olaraq, iri inhisarlar təkcə qiymətləri dəyişməklə məşğul olmayıb (doğrudur, onlar bunu da yaxşı bacarır), eyni zamanda bazarı yetərli qiymətlərlə standart, keyfiyyətli məhsullarla doldururlar.
«Sony korporeyşn»in fenomenal uğurunun tarixi göstərir ki, onun keçdiyi yol standart yoldur. Xırda firmadan ixtisaslaşmış şirkətə, daha sonra inhisara doğru – bu inkişaf yolu ilə bir çox korporasiyalar formalaşmış, nəhənglərə çevrilmişlər.
Beləliklə, müasir kapitalist iqtisadiyyatının strukturu prinsip etibarilə, gənc və bacarıqlı şirkətin sürətli inkişafına imkan yaradır. Lakin bu yolu tam keçmək heç də bütün firmalara nəsib olmur. Nəzəri cəhətdən hər hansı firmanın payına düşəcək uğurların sirrini qabaqcadan bilmək və ya hesablamaq mümkün deyil. Lakin bu uğurun tərkib hissələrindən biri – firmanın rəhbərinin şəxsi istedadını qeyd etməmək düzgün olmazdı.
ŞİRKƏTİN RƏHBƏRİ
«Sony»nin başında Akio Morita kimi şəxsiyyətin olması, yəqin ki, şirkətin bütün uğurlarının zəmini olmuşdur. Morita fəaliyyətinin üç tərkib hissəsi aşağıdakılardır: şirkəti idarəetmə məharəti, marketinq strategiyası, dünya iqtisadiyyatının quruluşu və «Sony»nin buradakı yeri.
İDARƏÇİLİK MƏHARƏTİ. Akio Morita (doktrinyor) nəzəriyyəbaz adam deyil. «Sony korporeyşn»in tarixi onun təsəvvüründə konkret problemlər zənciridir ki, inkişafının ayrı-ayrı mərhələlərində şirkət bu problemlərlə qarşılaşmış və müvəffəqiyyətlə həll etmişdir. Yapon sahibkarını ən çox düşündürən odur ki, nəyə görə eyni təkliflər bəzən öz müsbət nəticəsini verir, bəzi hallarda isə özünü doğrultmur. Bununla belə, bütün bu konkretləşmələrin arxasında bəzi ümumi idarəetmə üsulları durur. Əks halda, «Sony»nin uğurları izahı olmayan paradokslar sırası olardı.
«Sony» on illərdir ki, elmi-texniki tərəqqinin ən son nailiyyətlərindən bəhrələnərək, müasir insanların məişətini yenilikelərlə zənginləşdirmişdir. Müasir «Sony» nəhəng orqanizmi xatırladır. Quruluşu mürəkkəb, miqyasları genişdir. O, dünyanın hər nöqtəsindədir və beynəlmiləl menecerlər kollektivi tərəfindən idarə olunur.
«Sony»nin idarə edilməsində mühüm şərtlər – böyük məqsədlərin qarşıya qoyulması və iddialı elmi-texniki vəzifələrin qoyuluşudur. 40 ildən artıq fəaliyyət təcrübəsini araşdırarkən görmək olar ki, onun texniki nailiyyətləri çox mühüm olsa da, əsas deyil. Belə ki, nə tranzistorlar, nə televizorlar, nə də videomaqnitofon «Sony» tərəfindən ixtira olunmayıb. Şirkət məlum texniki ideyaları yalnız uğurla inkişaf etdirmişdir.
Burada marketinq qərarları da əsas olmamışdır. Gündəlik məişət cihazlarının sadəcə insanlara lazım olmasını və onların parlaq bazar gələcəyini yalnız istedadlı insanlar görə bilir. Əlbəttə ki, şirkətin peşəkar rəhbərləri üçün bu, adi iş idi. «Sony»nin bütün yeniliklərinin artıq mövcud versiyaları var idi. Marketinqin standart üsullarından biri (morfoloji təhlil) məlum malların bir və ya bir neçə modifikasiyası vasitəsilə yeni perspektiv məhsullarının axtarışını nəzərdə tutur.
«Sony korporeyşn»in əsl kəşfi, zənnimizcə, idarəetmənin kəşfi: böyük, lakin bununla belə, sıravi fəhlənin başa düşəcəyi məqsədin qoyuluşu olmuşdur. Bu da bir növ idarəetmə metodudur. Həmin metod firmanın personalını həmfikirlər kollektivində birləşdirir. Bu kurs ardıcıl həyata keçirilirdi. Şirkətin fəaliyyətindən maraqlı bir faktı qeyd etmək istərdik. Köynək cibinə yerləşə bilən radioqəbuledici istehsal etməyi planlaşdıran «Sony» bir gün aşkar edir ki, həmin ölçüdə radioqəbuledicilər standart köynəklərin ciblərinə yerləşməyəcək. «Sony» məğlub olmaqdansa, həmin radioqəbuledicilərin yerləşə biləcəyi cibləri olan köynəklər tikməyi planlaşdırır.
