Dövlət borcu insanlığın ən böyük ixtiralarından biridir: bu cəmiyyətlərin sərvət toplamasına, böhranlarla mübarizə aparmasına və gələcəyi qurmasına imkan verir. Britaniyanın kreditə geniş çıxışı 1815-ci ildə Napoleonu məğlub etməyə yardım etdikdən sonra bir tarixçı ölkənin kredit xətlərini “Ələddinin çırağı”na bənzətmişdi. İki əsr sonra — COVID-19 pandemiyası dövründə — dünya yenə oxşar mənzərəni gördü: varlı ölkələr ev təsərrüfatlarını və səhiyyəni dəstəkləmək üçün rahatlıqla borclandı, xərclərini artırdı.
Ancaq borclanmanın “sehir”i XVIII əsrin sonunda Devid Hüm və Aleksandr Hamiltonu narahat edən vacib suallardan birinə çevrilir. Ölkə mövcud borcunu ödəyə bilirsə, daha çox borc götürmək imkanı da olur. İdarəolunan borcun mövcudluğu daha çox borcu daşımağa həvəsləndirir və nəticədə borc çox asan şişir.
Bu proses həddən artıq davam etdikdə, hökumətlər müqavimətə rast gəlirlər. Onların borc ehtiyacını qarşılayan istiqraz bazarları daha yüksək gəlir (faiz) tələb edir. Yeni borc almaq da, köhnə borcu qaytarmaq da çətinləşir. Bu məqamda “kəməri sıxmaq” baş verməzsə, ən zəruri dəyər olan kreditə çıxış qabiliyyəti zəifləyir və vəziyyət nəzarətdən çıxa bilər.
Tarixən belə borc böhranları əsasən kasıb ölkələrdə yaşanıb. Amma bu gün riskli borclanmaya meyl edən böyük və varlı ölkələr də getdikcə daha çox eyni vəziyyətə düşür. Borc həddindən artıq böyüyüb, istiqraz bazarları isə buna qarşı dayanır.
İnkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin ümumi borcu ÜDM-in təxminən 110 faizinə çatıb ki, bu da tarixi maksimuma yaxındır. 2022-ci ildən mərkəzi bankların inflyasiyanı cilovlamaq üçün faizləri qaldırması (qismən həddən artıq dövlət xərclərinə cavab olaraq) borcun yükünü ağırlaşdırıb. Ümumilikdə varlı ölkələr indi faiz ödənişlərinə milli müdafiədən iki dəfə az xərcləyirlər, amma borclanma davam edir: bu il inkişaf etmiş ölkələrdə orta büdcə kəsiri ÜDM-in 4 faizindən çox olacaq. ABŞ-da bu göstərici 6 faizi aşır.
Yüksək borcun bir hissəsi ardıcıl böhranların nəticəsidir: 2007–2009-cu illərin maliyyə böhranı, COVID-19 pandemiyası və Ukraynadakı müharibə. Bir hissəsi də Hüm və Hamiltonun tənqid etdiyi qısamüddətli qazanca yönəlik siyasətlərdən qaynaqlanır. Hökumətlər borcu məhdudlaşdırmaq üçün mexanizmlər qəbul etsələr də — məsələn, ABŞ Konqresində “pay-as-you-go” qaydası və ya Aİ-nin Sabitlik və İnkişaf Paktı — siyasətçilər onları tez-tez dayandırır, sui-istifadə edir və ya yan keçirlər.
Siyasətçilərin “kəməri sıxmaq” istəyi zəifdir. ABŞ Trampın tətbiq etdiyi tariflərdən gələn əlavə gəlirləri — bəlkə də daha artığını — 2017-ci ildə qəbul olunmuş və kəsirlə maliyyələşən vergi güzəştlərinin bərpası və genişləndirilməsinə yönəldib; Ağ Ev yeni vergi endirimləri də planlaşdırır. Fransada kiçik ixtisar təklifləri belə hər il siyasi böhran yaradır: son iki ildə beş baş nazirin istefasının əsas səbəblərindən biri də budur. Yaponiyada yeni hökumət çox yüksək borca baxmayaraq genişlənməyə yönəlik fiskal siyasəti dəstəkləyir. Böyük Britaniya isə ən azı görüntü naminə 26 noyabrda vergiləri artıraraq “yığım rejimi” görüntüsü formalaşdıracaq. Amma bu addımlar yalnız qismən təsir göstərəcək.
İstiqraz bazarları da öz növbəsində reaksiya verir. Qısamüddətli alətlərdə istiqraz almaq əsasən mərkəzi bankın həmin dövr üçün faiz trayektoriyasına mərc etməkdir — məqsəd bankdakı nağddan daha yüksək gəlir götürməkdir. Lakin müddət uzandıqca zəif büdcə riskləri ön plana çıxır. Elə buna görə də 2024-cü ildə mərkəzi banklar qısamüddətli faizləri yenidən endirməyə başlasa da, böyük varlı iqtisadiyyatların çoxunda 10 illik dövlət istiqrazlarının gəlirliliyi daha yüksək qaldı: investorlar riski hiss etdikləri üçün uzunmüddətli faizlərin artmasını tələb edirlər.
İnvestorların narahatlığı təkcə (və hətta ilk növbədə) defolt ehtimalı ilə bağlı deyil. Onlara uzunmüddətdə zərər vura biləcək başqa bir amil var: inflyasiya. Borclar adətən nominal sabitdir; qiymətlər artdıqca real dəyər azalır. Seçicilər yüksək inflyasiyanı sevmir, bu da iqtisadiyyatı sarsıdır. Amma borc artdıqca inflyasiya nisbətən daha cəlbedici “alət”ə çevrilir və siyasətçilərin mərkəzi banklara təzyiq edib inflyasiyanı qaldırmaq istəyi güclənir.
Risklərin təsiri bazarlarda aydın görünür. Sentyabrda Böyük Britaniyanın 30 illik istiqrazlarının gəlirliliyi 1998-dən bəri maksimuma qalxdı — qismən investorların büdcə riskinə görə daha yüksək kompensasiya istəməsi səbəbindən. Yaponiyada göstərici tarixi zirvəyə yüksəldi, il ərzində bir faiz bəndindən çox artdı. Bu ölkə əvvəllər “yüksək borcu aşağı faizlərlə daşımağın” nümunəsi sayılırdı, indi isə mənzərə kövrəkdir. Fransanın uzunmüddətli borc gəlirliliyi təxminən İtaliyanın səviyyəsinə yaxınlaşıb. 2025-ci ilin yazında ABŞ-da oynaq istiqraz bazarı Tramp administrasiyasının xaotik siyasəti üçün əsas məhdudlaşdırıcı faktora çevrildi: 30 illik xəzinə kağızlarının gəlirliliyi 2007-dən bəri görünməmiş səviyyələrə yaxınlaşdı.
İroniya ondadır ki, makroiqtisadi fon əslində o qədər də pis deyil. Heç bir böyük iqtisadiyyat resessiyada deyil. Pandemiya zirvəsindən sonra — inflyasiyanın təsiri ilə — dövlət borcu real ifadədə bir qədər azalıb. Faizlər artsa da, bir çox ölkədə hələ də iqtisadi artım tempindən aşağıdır.
Bu, o deməkdir: faiz xərcləri çıxılmadan “ilkin” büdcə balansda saxlanılarsa, ÜDM borcdan daha sürətli arta bilər. Hətta The Economist-in beşillik istiqraz gəlirlilikləri və BVF-in artım proqnozları əsasında hesablamalarına görə, varlı ölkələrin çoxu bütün borcunu bu günkü faizlərlə dərhal yeniləsə belə, kiçik ilkin kəsirlə borc/ÜDM nisbətini sabit tuta bilər. Borcun azalması üçün ən böyük ilkin profisit tələbi Böyük Britaniyadadır — cəmi ÜDM-in 0,3 faizi. Bu, ağır vəziyyətdə olan ölkələr üçün belə elə də böyük rəqəm deyil: 1990-cı illərin sonunda İtaliya avrozonaya daxil olmazdan əvvəl borcu azaltmaq üçün ÜDM-in 3–6 faizi həcmində ilkin profisit yaradırdı.
Bununla belə, başlanğıc nöqtəsi uzaqdadırsa, hətta təvazökar hədəflərə çatmaq da çətin olur. Böyük Britaniya və ABŞ-da kəsir çox yüksəkdir. Borc/ÜDM nisbətini sabitləşdirmək üçün tələb olunan xərclərin azaldılması Böyük Britaniya və ABŞ-da ÜDM-in 2 faizindən, Fransada isə 3 faizdən çoxdur. Avropada əlavə çətinlik — vergilərin ÜDM-də payının yüksək olması — vergiləri daha da artırmadan iqtisadiyyata ağır zərbə vurmaq riskini artırır. G7-də yalnız Kanada aşağı borc səviyyəsi, kiçik düzəliş ehtiyacı və vergiləri artırmaq imkanını bir arada saxlayır. Fransa isə hər üç göstərici üzrə zəif görünür.
Mənzərə, yaşlanan əhali, müdafiə və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı yaxın illərdə artacaq xərclər nəzərə alınanda daha da pisləşir. Üstəlik, borca görə faiz xərclərinin qarşıdakı artımı hələ tam büdcələrə əks olunmayıb. İƏİT ölkələrində sabit faizli öhdəliklərin təxminən yarısının xidmət xərci illik 2 faizdən azdır — çünki bu istiqrazlar aşağı faiz dövründə buraxılmışdı. ABŞ borcunun ÜDM-in dörddə birinə bərabər hissəsinin müddəti 2025–2027-ci illərdə bitəcək; 2024-cü ilin gəlirlilikləri ilə yenidən buraxılış orta faiz yükünü təxminən iki faiz bəndi artıracaq.
BVF hesablayır ki, Avropanın inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarında 2050-yə qədər faiz xərcləri, pensiyalar, səhiyyə, müdafiə və iqlim siyasəti illik xərclərə əlavə olaraq təxminən ÜDM-in 6 faizi həcmində təzyiq yaradacaq; Böyük Britaniya, İspaniya, Portuqaliya və İsveçrədə bu göstərici 8 faizi aşır. ABŞ əhalisi Avropaya nisbətən daha yavaş qocalır; amma Penn Wharton Budget Model-in hesablamasına görə, gələcəkdə xərclərlə vergi gəlirləri arasındakı uçurumu bağlamaq üçün həm vergiləri artırmaq, həm də xərcləri təxminən 15 faiz azaltmaq lazım olacaq.
Pessimist proqnozları tənqid edənlər var: gələcəyi kim dəqiq bilə bilər? Lakin büdcə proqnozları adətən həddən artıq optimist olur. Bu il Böyük Britaniyanın Büdcə Məsuliyyəti Ofisi beş illik proqnozlarında kəsiri ÜDM-in 3,1 faizi qədər az qiymətləndirdiyini açıqladı. BVF də varlı ölkələr üzrə oxşar nəticəyə gəlib. BVF-in keçmiş baş iqtisadçısı Gita Gopinat ötən ilki çıxışında belə demişdi: “Tarix göstərir ki, borcun trayektoriyası bu gün kimin nə proqnozlaşdırmasından asılı olmayaraq daha pis olacaq — həm də xeyli pis.”
Səbəblərdən biri ondan ibarətdir ki, proqnozçular artımı çox nikbin dəyərləndirirlər. Süni intellekt sahəsindəki irəliləyişlər mənzərəni dəyişə bilər, amma İA bumunun mərkəzi ABŞ-dır və orada artımın sürətlənməsi qlobal faizləri yüksəldərək borc xidmətini bahalaşdırır.
Hətta siyasət borc/ÜDM nisbətini sabitləşdirməyə yönəlsə belə, böhranlar bu nisbəti kəskin artıra bilir. Növbəti pandemiya və ya müharibə kimi şokların təkrarlanmayacağını düşünmək sadəlövhlükdür.
Qlobal büdcə qarışıqlığı necə nəticələnə bilər? Elə bir iqtisadi qanun yoxdur ki, borc/ÜDM nisbəti yalnız müəyyən həddə qədər artsın və durub qalsın. Son söz bazarların və seçicilərin olacaq. Investorlar seçicilərin borcu daşımaq iradəsinə şübhə edər və istiqrazları satışa çıxararsa, hökumətləri çətin seçimlər gözləyir. Faizlər o qədər yüksələ bilər ki, sabitliyi yalnız böyük ilkin profisitlə — kəskin ixtisarlar hesabına — bərpa etmək mümkün olsun. Alternativ ssenari isə böhrandakı bir ölkənin defolt elan etməsi və ya borcu inflyasiya ilə “əridilməsi”dir.
Böhrana doğru gedişi bu gün büdcələrə vaxtında və kifayət qədər sərt düzəliş etməklə dayandırmaq olar.
