Michelle Xia ABŞ-də müxtəlif əczaçılıq şirkətlərində çalışaraq dəyərli təcrübə qazanıb, sonra Çində öz biotexnoloji şirkəti “Akeso”nu qurub. Onun şirkətinin yaratdığı xərçəng dərmanı 2024-cü ildə klinik sınaqlarda qlobal bestselleri üstələyib. Nəticədə, “Akeso”nun səhmlərinin qiymətinin qalxması Xianı milyarderlər sırasına yüksəldir.
Michelle Xia vətəni Çinə qayıtmadan və ABŞ-nin həyat elmləri üzrə müqaviləli tədqiqat təşkilatı “Crown Bioscience”ə qoşulmazdan əvvəl ABŞ-də 12 il tədqiqat və biotexnologiya sahəsində çalışıb. O, tezliklə başa düşdü ki, öz ölkəsindəki xəstələr ən müasir dərmanları əldə etmək üçün amerikalılardan daha çox gözləməli olurlar. Xia deyir ki, ABŞ-də təsdiqlənmiş dərmanların Çinə gəlməsi üçün minimum 8-10 il lazımdır.
Xiaya görə, Çin o vaxt dərmanların inkişafında çox yenilikçi deyildi. Çin Amerika dərmanlarının nüsxələrini istehsal edirdi, lakin əhəmiyyətli gecikmə ilə. Xia sənayedəki geniş təcrübəsindən istifadə edərək bunu dəyişdirməkdə qərarlı idi. 2012-ci ildə o, “Crown Bioscience”dən iki keçmiş həmkarı və başqa həmtəsisçi ilə birlikdə Honq-Konqun qərbində yerləşən Zhongshan şəhərində biotexnoloji şirkət qurur. Xia baş direktor, sədr və prezident kimi startapa rəhbərlik etməyə başlayır. Şirkət yunan şəfa ilahəsinin şərəfinə “Akeso” adlandırılır.
Bu gün “Akeso”nun ağciyər xərçəngi dərmanı əczaçılıq dünyasının diqqəti mərkəzindədir. Az tanınmış Çin şirkətinin dərmanının bestseller “Merck”dən daha çox satılması, şirkətin səhmlərini son bir il ərzində üç dəfə bahalaşdırıb. “Akeso”nun uğuru 58 yaşlı Xianı milyarder edib — ABŞ-nin “Forbes” jurnalı onun ailəsinin şirkətin səhmlərinin 8.5%-nə sahib olması barədə məlumatlara əsaslanaraq, cari sərvətini 1.2 milyard dollar dəyərində qiymətləndirir. O, Çində səhiyyə sahəsində çalışan doqquz qadın milyarderdən biridir (onlardan ikisi sərvətini miras şəklində alıb).
Lakin Xia üçün ən önəmlisi onun şirkətinin öz sahəsində yenilikçi olmasıdır. “Akeso” özünün çox heyranedici dərmanını inkişaf etdirərkən iki üsulu bir dərmanda birləşdirib: xərçəng hüceyrələrinə hücum etmək üçün immunitet sistemini stimullaşdırmaq və qan tədarükünü kəsərək şişi “ac saxlamaq”.
“Akeso”nun nailiyyətləri Çin biofarma şirkətləri üçün son uğur dalğasının bir hissəsidir. “DealForma” araşdırma şirkətinə görə, 2024-cü ildə böyük əczaçılıq firmaları tərəfindən lisenziyalaşdırılmış dərmanların təxminən üçdə biri Çin şirkətləri tərəfindən hazırlanıb.
Aprel ayında ABŞ Konqresinin İnkişaf etməkdə olan Biotexnologiya üzrə Milli Təhlükəsizlik Komissiyası (NSCEB) ABŞ-nin bu sahədə liderlik mövqeyini itirmək riski ilə üzləşdiyi və hökumətin biotexnoloji tədqiqat və istehsalın dəstəklənməsi üçün növbəti beş il ərzində 15 milyard dollar ayırmalı olduğu barədə xəbərdarlıq edən bir hesabat yayımlayıb.
“Daha əvvəl Çin bazarını izləmək sadəcə maraqlı idi, lakin son beş il ərzində o, qlobal biofarma innovasiyasının sütunlarından birinə çevrildi”, – deyə “PwC”nin əczaçılıq və həyat elmləri üzrə rəhbəri Roel van den Akker may ayında yazıb.
Xia (Çində Yu kimi tanınır) Qansu əyalətinin şimal-qərbində böyüyüb. Onun valideynlərinin hər ikisi mühəndis olub. 1988-ci ildə Xia Quançjoudakı Sun Yatsen adına Zhongshan Universitetində biokimya üzrə dərəcə qazandıqdan sonra Nyukasl Universitetinin təqaüdü ilə Böyük Britaniyaya köçür. Xia molekulyar biologiya və mikrobiologiya üzrə doktor dissertasiyasını müdafiə edir. 1996-cı ildə o, dostları olduğu Kentukki ştatındakı Luisvill Universitetində laboratoriyada xərçəng araşdırması aparmaq üçün ABŞ-yə köçür.
Dörd il sonra o, qurucusu Kreyq Venter və onun insan genomu ardıcıllığı üzrə işi ilə məşhur olan “Celera Genomics” şirkətinə qoşulur. “Summit Therapeutics”in direktorlar şurasının üzvü olan But 2002-ci ildən “Celera Genomics”in baş elmi işçisi olur.
But Xiaya kompleks analiz (dərmanların hazırlanmasında istifadə edilən laboratoriya testi) yerinə yetirməyi tapşırır. “İşin aylar çəkəcəyini gözləyirdim, lakin iki həftə ərzində o, çox yaxşı nəticələr göstərdi. Xia görkəmli alim idi. O, həmişə məhsuldar və təvazökar idi”, – deyə But xatırlayır. Daha sonra Xia “Bayer” şirkətinə keçir, növbəti illərdə isə daha iki şirkətdə çalışır. ABŞ-də olduğu müddətdə o, vətəndaşlıq alır.
Xia həmişə nəticəyönümlü olub. O bu xüsusiyyətini çinli həmkarları ilə birlikdə “Akeso”nu işə salarkən də nümayiş etdirib. Əvvəldən o və tərəfdaşları universitetin ən yaxşı məzunlarını şirkətə dəvət etməkdə qərarlı idi. Özəl investor tapmaq da çətin olsa da, Xia komandası Çinin cənubundakı sahibkarlardan 3 milyon dollara yaxın ilkin maliyyə toplaya bilib.
2015-ci ildə Xia öyrənir ki, əczaçılıq nəhəngi “Merck” şirkəti CTLA-4 zülalını hədəf alan immunoterapiya dərmanını lisenziyalaşdırmağı düşünür. “Akeso”nun erkən inkişafında belə bir dərman artıq var idi. Daha əvvəl konfransda “Merck”in biznesin inkişafı üzrə nümayəndəsi ilə görüşən Xia onunla əlaqə saxlayır və nəticədə “Akeso”ya 200 milyon dollarlıq lisenziya vermək üçün müqavilə bağlayır.
Bu, bir Çin şirkətinin beynəlxalq əczaçılıq firmasına laboratoriyada hazırlanmış zülal (monoklonal antikor) üçün lisenziya verdiyi ilk hal olub. “Akeso” 13 il əvvəl yaradılıb və o vaxtdan Çin tənzimləyicisindən beş preparat üçün lisenziya alıb. Eyni zamanda, baş və boyun xərçənginin nadir forması (nazofarengeal karsinoma – nazofarenksin xərçəngi) üçün başqa bir dərman yaradan “Akeso” aprel ayında ABŞ Qida və Dərman İdarəsinin (FDA) təsdiqini alıb.
Honq-Konqda yerləşən “CMB International” analitiklərinin fikrincə, şirkətin gəliri bu il 59% artaraq 470 milyon dollara yaxın olacaq, xalis zərəri isə 27 milyon dollar təşkil edəcək.
“Akeso”ya diqqətin əsas səbəblərindən biri “İnovestsinab” preparatının kəşf edilməsidir. Bu preparat üçüncü faza klinik sınaqlara çatsa da və şirkət Amerika Klinik Onkologiya Cəmiyyətinin (ASCO) əsas illik konfransında perspektivli tədqiqat nəticələrini təqdim etsə də, böyük əczaçılıq firmaları 2022-ci ildə Çin şirkətləri ilə sövdələşmələr etməkdə tərəddüd etdilər.
Xoşbəxtlikdən, “Summit Therapeutics”in həmtəsisçiləri, hal-hazırda milyarder olan Maki Zangane və Bob Duqqan həmin ildə komandalarına üçüncü faza klinik sınaqdan keçən dərman tapmağı tapşırdılar. Beləliklə, onlar “Akeso”nun “İnovestsinab” preparatını tapdılar.
Ötən ilki təcrübə Xiaya Zangane və Bob Duqqan ilə tərəfdaşlıq əlaqələrini qurmağa kömək etdi. Lakin onların hər ikisinin biofarma CEO-ları üçün qeyri-adi keçmişi var idi: Zangane diş həkimi kimi fəaliyyətə başlayıb, Duqqan isə peçenye, toxuma dəsti istehsalı və digər şirkətləri idarə edən sahibkar olub.
“Onlar məni tapdılar. Düşünürəm ki, biz bir-birimizə mükəmməl şəkildə uyğun gəlirik”, – Xia yazır.
2022-ci ilin dekabrında “Akeso” və “Summit Therapeutics” lisenziya müqaviləsi imzaladılar, növbəti ay Xia “Summit Therapeutics”in idarə heyətinə qatılıb.
“Summit Therapeutics” hazırda FDA təsdiqini əldə etmək məqsədi ilə “Akeso”nun üçüncü faza klinik sınaqlarını keçirir. 2024-cü ilin sentyabrında San-Dieqoda keçirilən Ağciyər Xərçəngi Konfransında “Merck” və “Akeso”nun dərmanlarını müqayisə edən üçüncü faza klinik sınağın nəticələri açıqlanıb. “İnovestsinab” qəbul edən xəstələrdə residivin orta vaxtı 11.1 ay təşkil edib. “Kitrudu” qəbul edən xəstələr üçün bu müddət 5.8 ay olub. Nəticələrin açıqlanmasından sonra “Akeso” səhmləri 16% bahalaşıb.
Bununla belə, Xia daha iddialı məqsədlərə malikdir. “Akeso” artıq klinik sınaqlarda hazırlanmış ondan çox dərman yaradıb. Xia neyrodegenerativ və otoimmun xəstəliklərin müalicəsini inkişaf etdirmək üçün şirkəti xərçəng dərmanlarından kənara çıxarmağı planlaşdırır, xüsusən də Çin əhalisi yaşlandıqca. Şirkət üçün bu, yalnız bir şeyi ifadə edə bilər: yeni texnologiyalara və yeni dərman növlərinə investisiyalar. “Biz ən böyük şirkətlərdən biri olmaq istəyirik”, – Xia deyir.
