Ağa Musa Nağıyev
Ağa Musa Nağıyev bakılı mesenat və xeyriyyəçi idi. O, şəhərin mərkəzində “Cəmiyyəti xeyriyyə” üçün möhtəşəm İsmailiyyə binasını inşa etdirmişdi. Bu bina ilə yanaşı orta məktəbin tamamlanmamış üçüncü mərtəbəsinin inşasını da öz üzərinə götürmüşdü. O, həmçinin şəhərdə xəstəxana tikdirmiş və Bakının su təchizatı üçün xeyli pul xərcləmişdi. Musa Nağıyevin maddi dəstəyi ilə 28 May küçəsində Qoşa Qala qapıları, Nizami küçəsində Operanın yaxınlığında yaşayış evi, Azərbaycan prospektində Mərkəzi Poçtun köhnə binası, Nigar Rəfibəyli küçəsində qanuni yaşayış binası, Səməd Vurğun küçəsində Qış klubu (Zabitlərin cari evi), “Astoriya” və “Yeni Avropa” mehmanxanaları kimi möhtəşəm tikililər tikilmişdi. O, ilk orta məktəbin qəyyumluğunu üzərinə götürərək, hər il 25 müsəlman uşaqdan ibarət siniflərin əlavə olunmasına və hazırlanmasına nail olmuşdu. Bunun nəticəsi olaraq qısa müddət ərzində müsəlman şagirdlərin sayı 50 faizə çatmışdı.
Ağabala Hacı oğlu Quliyev
Ağabala Quliyev XIX əsrdə yaşamış milyoner-xeyriyyəçi idi. A. Quliyev dəyirmanlar kralı kimi tanınmaqla yanaşı həm də ictimai xadim idi. O həyatı boyu Bakıda baş verən bütün hadisələrə maddi və mənəvi köməyini əsirgəməmişdir. Onun iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində, ölkənin dövlət quruculuğunda, sosial və mədəni tədbirlərdə əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. O, 1905-ci ildə Müsəlman Rifah Cəmiyyətinin ilk qurucularından idi. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra bu cəmiyyətin fəaliyyəti daha da genişlənmişdi. 1917-ci ildə Bakıya Türkiyə və Romadan xeyli qaçqın gəlmişdi. Cəmiyyət bu qaçqınların yerləşdirilməsində, qidalandırılmasında və isti paltarla təmin olunmasında çox böyük işlər gördü. Cəmiyyətin xeyriyyə fondundan başqa Bakı varlıları, həmçinin A. Quliyev qaçqınları un və düyü ilə də təmin edirdilər. Daha sonralar Qafqaz cəbhəsindən bir çox alman və türk əsirlər gətirilmişdi. Cəmiyyət onların da qayğısına qaldı.
Aşurbəyova Nabat Xoca qızı
Aşurbəyova Nabat Azərbaycanın məşhur xeyriyyəçilərindən idi. O, öz əliaçıqlığı və xeyriyyəçiliyi ilə məşhur idi. O bir neçə saraylara və neft mədənlərinə sahib idi. Aşurbəyova Nabat şollar suyunun çəkilməsini, Sabunçu xəstəxanasında xəstə və kasıb olan yetimlərin müalicəsini, Tatar küçəsində (cari A.Topçubaşov küçəsi) hamamın tikintisini öz öhdəsinə götürmüşdü. Bu hamam həftədə bir dəfə yetimlər və kasıblar üçün pulsuz fəaliyyət göstərirdi. Onun həyatında ən böyük işi Təzəpir məscidinin tikilməsi idi (1905-1914-cü illər). Hal hazırda bu məsciddə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi yerləşir. Bu məscidin inşa edilməsində o, Sankt-Peterburq Mülki İnşaat Mühəndisləri İnstitutunun məzunu, ilk azərbaycanlı imtiyazlı memar olan Zivər bəy Əhmədbəyovun xidmətlərindən istifadə etmişdir. Daha sonralar o Bakının ilk baş memarı oldu. Nabat xanım Zivər bəyə vəsait verərək, məscidlərin inşa edilməsini öyrənmək üçün onu Şərqə ezam etmişdi.
Gövhər ağa
Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı, Ağabəyim ağanın bacısı, X. Natəvanın xalası olan Gövhər ağa Azərbaycanlı mesenat və ictimai xadim idi. Onun anası Cəvahir xanım gürcü knyazı Abaşidzenin qızı idi. Mükəmməl təhsil alan Gövhər xanım təhsilə və incəsənətə böyük maraq göstərirdi, həmçinin o incəsənət nümayəndələrini, alim və şairləri himayə edirdi. O 1789-cu ildə İbrahimxəlil xan tərəfindən tikilmiş Şuşa məscidini (indi “Gövhər ağa məscidi” kimi tanınır) təmir və bərpa etdirmişdir.
Hacı Hacı ağa Dadaşov
Hacı ağa I gildiya taciri və milyoner idi. 1876-cı ildə Azərbaycan üçün birinci və ikinci ticari dərəcələrin təyin olunması zaman ilk dəfə Bakıda məhz ona bu ad verilmişdir. Hacı Hacı ağa yalnız öz bacarığı, iş qabiliyyəti, təşkilatçılığı sayəsində milyoner səviyyəsinə gəlib çatmışdır. Onun demək olar ki, neft yataqları yox idi. Bütün marağını Hacı ağa daşınmaz əmlak tikintisinə və dəniz ticarəti ilə məşğul olmaq üçün gəmiqayırmaya yönəltmişdi. Onun Bakı şəhərində 40-dan çox daşınmaz əmlakı və Xəzər dənizində çoxlu gəmiləri var idi. İdxal ticarətindən xeyli gəlir əldə edirdi. Yaxın və Uzaq Şərqin bütün ölkələri ilə ticarət əlaqələri var idi. H. Dadaşov yardım və xeyriyyəçiliklə də məşğul idi. Şəhərin su təchizatı da onun öhdəsinə düşürdü. Rusiya imperatoru III Aleksandrın tacqoyma mərasimində iştirak etmiş və dövlət müşaviri adına layiq görülmüşdür.
Hacı Zeynalabdin Tağıyev
Çar Rusiyasının dövlət müşaviri, məşhur milyoner, xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev Azərbaycan tarixində böyük rol oynamış simadır.
H.Z. Tağıyev neft yataqları, dəyirmanlar, zavodlar sahibi və böyük balıq sənayeçisi idi (Kür və Xəzərin bütün balıqçılıq sənayesi onun imtiyazında idi). O, eləcə də ticarət və yük gəmilərinin sahibi idi. Yevlaxda və Qubada Atlıxanın yaxınlığında meşələri vardı. Hacı həmçinin Ənzəli və Rəşt şəhərlərinin ərazisində meşələrə, İranda karvansaraya, Moskvada 4 mərtəbəli böyük saray və digər şəhərlərdə bina və tikililərə malik idi.
Bütün müsəlman aləmində məşhur olan H. Z. Tağıyev müsəlman, rus, erməni və yəhudi xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəxri sədri seçilmişdi. Tağıyev ilk növbədə özünün maarifçiliyi və mesenatlığı ilə tanınırdı. Onun maarifçilik fəaliyyəti XX əsrin əvvəllərindən başlayır. Və bu da təsadüfi deyildi. 1905-ci il inqilabından sonra dekabr fərmanı dövlətin mədəni-maarif cəhətdən canlanmasına xidmət etdi. Ölkənin hər yerində müxtəlif xeyriyyə cəmiyyətləri yaranırdı. Qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başladı. Çap olunan qəzet və jurnallar, yaradılan cəmiyyətlər ilk növbədə Tağıyevin adı ilə bağlı idi. Tağıyev bu işlərdə bir növ təşkilatçı rolunu oynayırdı. Xeyriyyə məqsədi ilə yaradılmış cəmiyyətlər ya Tağıyevin şəxsi iştirakı, ya da onun fəal köməyi ilə yaradılırdı. İlk xeyriyyə cəmiyyəti olan “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti” 1905-ci ildə yaradılmışdı.
Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov (qəzetin redaktoru) və digərləri kimi o dövrün savadlı insanlarını ətrafına toplayaraq “Kaspi” qəzetini nəşr etməyə başladı. 1897-ci ildə onlar “Lifli materialların emalı üzrə Qafqa Cəhdar cəmiyyətini” təsis edirlər.
1906-cı ildə H.Z. Tağıyev və M. Muxtarovun dəstəyi ilə Bakı sakinlərinin maarifləndirilməsi və milli şüurun oyanmasında böyük rolu olan “Nəşri-maarif” və “Nicat” cəmiyyətləri yaradıldı. Su təchizatının (Şollar suyu) təmin edilməsi də H.Z. Tağıyevin adı ilə bağlıdır.
1901-ci ildə 300 min rubl xərcləyərək Bakıda ilk dəfə qızlar məktəbi inşa etdirdi. Bu bütün Zaqafqaziya ərazisində ilk qızlar məktəbi idi. 1898-ci ildə binanın inşasına başlanılmış, 1900-cu ildə isə istifadəyə verilmişdir. Bu məktəb Nikalayev (Kommunist) küçəsində (Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar binasında) yerləşir. 27 noyabr 1883-cü ildə H.Z. Tağıyev adına teatr istifadəyə verilmişdir (indiki Musiqili Komediya Teatrı).
Onun hesabına Azərbaycanın oğul və qızları İngiltərə, Almaniya, Fransa və Rusiyada təhsil almışlar. Nəriman Nərimanov, Məmməd Əmin Rəsulzadə və başqaları onun köməkliyi ilə təhsil almışlar.
Hacinski İsa bəy Əbdülsalam bəy oğlu
İsa bəy milyonçu zabit idi. Atasından miras olaraq qalan torpaqlarda neft yataqları aşkar olunduqda İsa bəy öz şəxsi neft cəmiyyətlərini yaratdı. Onun neft quyularında yüksəkixtisaslı işçilər işləyirdi və onların maaşları Nobelin, Rotşildin, Montaşovun işçilərinin maaşlarından qat-qat yüksək idi.
İsa bəy Hacinski Bakı bulvarının tikintisinə xeyli pul xərcləmişdi və buna görə də qərara alınmışdı ki, onun imarəti də onun yanında tikilsin. İlk bulvar indiki Kukla teatrından Azneft binasına qədər olan ərazidə yerləşirdi. Neftçilər prospekti 103-də yerləşən binanın tikintisi üçün o İtaliyadan memar dəvət etmişdi. Görülən işdən tam razı qalan İsa bəy Hacinski memara ödənilməli olan məbləğdən daha yüksək məbləğ ödəmişdi. Ödənilən məbləğ o qədər yüksək olur ki, həmin memar alman şəhəri Berlində saray inşa etdirir. İ. Hacinski uzun müddət kişi gimnaziyasının fəxri qəyyumu olmuşdur. O hər il gimnaziyanın hesabına 800 rubl əvəzinə 1000 rubl yatırırdı. Gimnaziyanın 25 azərbaycanlı məzunu İsa bəy Hacinskinin hesabına Rusiyanın müxtəlif şəhərlərinə təhsil almağa göndərilmişdi.
Murtuza Muxtarov
Bakılı mesenat və neft sənayeçisi olan Murtuza Muxtarov Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Musa Nağıyevdən sonra milli burjuaziyanın və Azərbaycanın neft sənayesinin görkəmli nümayəndələrindəndir.
Murtuza Muxtarovun adı Bakıda daha çox texnologiyanın inkişafı və neft hasilatı ilə bağlıdır. Onun yüksək texnoloji təhsili olmasa da çətin ki, neft maqnatları arasında onun kimi neft yataqları və qazmanın sirlərini bilən ikinci bir insana rast gəlinsin.
Murtuza Muxtarov Bakı orta məktəbinin, Temirxan-Şurinsk qız məktəbinin qəyyumu, kənd əhalisi üçün savadlılıq və texniki biliklərin öyrədilməsi cəmiyyətinin fəxri üzvü idi.
Səxavətli və mehriban insan, ciddi işgüzar şəxs olan M. Muxtarov özündən xatirə olaraq əzəmətli binalar qoymuşdur. Bakı və Rusiyanın müxtəlif şəhər və kəndlərində, həmçinin Avropanın bir çox ölkələrində gün boyu qorunan bir çox binalar onun adı ilə bağlıdır. Onların arasında Vladiqafqaz şəhərində məscid, Kislovodskda möhtəşəm, gözəl tikili də var. İtaliya şəhəri olan Florensiyada da onun pulu ilə tikilmiş binalar mövcuddur. Muxtarov demək olar ki, Bakıdakı bütün xeyriyyə cəmiyyətlərində fəal olaraq iştirak etmiş və maddi köməyini əsirgəməmişdir.
Şəmsi Əsədullayev
Şəmsi Əsədullayev XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın neft maqnatlarından biri idi. Onun adı həmişə Nobel qardaşları ilə birgə çəkilirdi. O Rusiyaya dəniz paroxodundan istifadə edərək neft daşıyan ilk neft mülkiyyətçisi idi.
Bakıda malik olduğu əmlakla yanaşı, Peterburqda Neva sahilində, Qış Sarayının olduğu rayonun yaxınlığında möhtəşəm bina inşa etdirmişdi. Həyat yoldaşı Mariya üçün Moskvada hovuz və istixanası olan imarət almışdı. Bununla yanaşı o, xeyriyyə işləri ilə də yaxından məşğul olurdu. Bir müsəlman mədəniyyət mərkəzinə (Tatar evi) əmlak hədiyyə etmişdi. İki milyonçu – Şəmsi Əsədullayev və Musa Nağıyevin nəvəsi olan, Azərbaycan mənşəli fransız yazıçı qadın Banin bu yaxınlarda Parisdə vəfat etmişdir.
Teymur bəy Aşurbəyov
XX əsrin əvvəllərində yaşamış bakılı milyonçu Teymur bəy Aşurbəyov böyük torpaq sahələrinə, iqtisadi sənayeyə malik idi. Onu alicənab şəxs və mesenat kimi tanıyırdılar. Sabunçu xəstəxanasının, məktəblərin tikintisinə, kimsəsizlərə və ehtiyacı olan insanlara böyük məbləğdə pul xərcləmişdi. Öz vəsiyyətinə əsasən Kərbəlada dəfn olunmuşdur.
Teymur bəy Qulubəyov
Teymur bəy milyonçu-xeyriyyəçi idi. Teymur bəy Qulubəyov və Nəcəfqulu Məmmədov 1909-cu ildə “T.Qulubəyovun və N.Məmmədovun ticarət evi”ni təsis etdilər. Ticarət evi Balaxanı və Sabunçuda neft yataqları, kerosin və benzin zavodlarına sahib idi. Xəzər dənizində ticarət evinin gəmiləri, neft məhsullarının daşınması üçün xüsusi vaqonlar, həmçinin Bakıda, Petrovskda, Tbilisidə, Vladiqafqazda, Yekaterinadarda, Stravropol quberniyasında, Varşavada, Lodzda, Minskdə ofis və anbarları var idi. Ticarət evi Bakıda xeyriyyə fəaliyyəti ilə məşhur idi.
Ağa Yusif Dadaşov
Ağa Yusif azərbaycanlı milyoner, xeyriyyəçi idi. Stokholm Universitetini (İsveç) yüksək qiymətlərlə bitirmiş və rus, fransız və digər Avropa dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Çar Rusiyasının faktiki dövlət müşaviri idi.
İdxal ticarətindən gələn gəlirin əsas hissəsi insanların təhsilinə xərclənirdi (Qori Müəllimlər Seminariyası və “Qızlar məktəbi”). Bakı-Batumi arasında neft ixracının təmin edilməsinə, Bakı Dumasının tikintisinə yüksək məbləğdə pul xərcləyən Dadaşov həmçinin M.Qorkinin, D. İ. Mendeleyevin, neft geologiyası mütəxəssisi İ.M. Qubkinin Bakıya səfərini maliyyələşdirmişdi. Azərbaycanın maddi mədəniyyət abidələrinin qorunmasında fəal iştirak edən Dadaşov Bibiheybət məscidini bərpa etdirmiş və həmçinin Moskvada əmir Buxari tərəfindən inşa edilmiş məscidə yüz lampadan ibarət çilçıraq və bahalı xalçalar hədiyyə etmişdir.
1918-ci il Bakıda mart soyqırımı zamanı Dadaşov milli hökumətin yaradılmasına və “Müsavat” partiyasının fəaliyyətinin genişləndirilməsinə maliyyə yardımı göstərmişdir. O öz dəstəsi ilə ermənilərə qarşı silahlı mübarizə aparırdı. Rusiyaya silah gətirməsi üçün göndərdiyi gəmiləri qarşılamağa getmişdi. Silah arabaları yüklü gəmisi ilə yeri döndükdə Dadaşov S. Lalayanın daşnak quldur dəstələri ilə qarşılaşdı. S. Lalayanın Dadaşova onun qılıncının altından keçməsi təklifinə Dadaşov belə cavab vermişdi: “Mən türkəm. türk ölər, lakin heç vaxt erməninin qılıncı altından keçməz”. Qəzəbli daşnaklar ona işgəncə verərək öldürdülər. İşgəncələrə mərdliklə dözən Dadaşov erməniləri yubadaraq silahların ermənilərə deyil, mübarizə aparan silahsız azərbaycanlıların əlinə keçməsinə nail oldu. Onun ölümündən sonra ermənilər Dadaşovun brilyantlar, zümrüdlər və rubinlərlə bəzədilmiş, üzərində medalyonlar və ordenlər asılı olan pencəyini ələ keçirdilər. Cəsədi isə hələ də tapılmamışdır.
