Mərkəzi banklar inflyasiyanı aşağı və sabit saxlamaqla iqtisadiyyata inam yaratmağa kömək etməlidirlər. Mütəxəssislərin fikrincə, ABŞ Federal Ehtiyatlar Sistemi (FED) vəziyyətə nəzarəti itirib. Mart ayında istehlak qiymətləri əvvəlki illə müqayisədə 8.5% yüksək olub ki, bu da 1981-ci ildən bəri ən sürətli illik artımdır. Qeyd edək ki, Vaşinqtonda inflyasiyaya nəzarət adətən köhnə ofislərdəki mütəxəssislərin işidir. İndi amerikalıların təxminən beşdə biri inflyasiyanın ölkənin ən mühüm problemi olduğuna inanır. Prezident Co Bayden benzinin qiymətini aşağı salmaq üçün strateji ehtiyatlardan nefti buraxdı və demokratlar acgöz rəhbərlərdən tutmuş Vladimir Putinə kimi günahkar axtarırlar.
Vurğulamaq lazımdır ki, FED inflyasiyanın qarşısını almaq üçün lazımi alətlərə sahib olsa da, onlardan vaxtında istifadə edə bilmədi. Nəticədə, inflyasiyanın tənzimlənməsi ilə məşğul olan mərkəzi bankların mövcud olduğu böyük və zəngin dövlətin iqtisadiyyatında ən güclü “istiləşmə” baş verdi. Yaxşı xəbər budur ki, inflyasiya nəhayət pik həddə çatdı. Lakin FED-in 2%-lik hədəfi əlçatmaz olaraq qalacaq və bu, mərkəzi bankı hərəkətə keçməyə məcbur edəcək. ABŞ siyasətinin tərəfdarları Avropada illik 7.5%, Böyük Britaniyada isə 7% qiymət artımını Rusiyanın Ukraynaya müdaxilə etməsindən sonra əmtəə qiymətlərinin fırtınalı yüksəlişinin yaratdığı qlobal problemin sübutu kimi göstərirlər. Avropada inflyasiyanın təxminən dörddə üçü enerji və ərzaq qiymətlərinin kəskin artması ilə bağlıdır.
Bununla belə, Amerikada şist qaz ehtiyatları çoxdur, əhalinin yüksək gəliri isə o deməkdir ki, ilk ehtiyac duyulan mallar orta qiymətlərə daha az təsir edir.
Əgər enerji və qidanı nəzərə almasaq, Avropada inflyasiya 3%, Amerikada isə 6.5% təşkil edir. Eyni zamanda, Amerikanın əmək bazarı Avropadan fərqli olaraq açıq şəkildə “istiləşib”: maaşlar orta hesabla demək olar ki, 6% artır. Neft, işlənmiş avtomobil və yükdaşıma qiymətlərindəki son enişlər, ehtimal ki, inflyasiyanın yaxın aylarda azalacağı anlamına gəlir. Amma belə olsa da, qiymətlərə mövcud təzyiqi nəzərə alsaq, o, çox yüksək olaraq qalacaq.
Sem əmi [ABŞ-ın fərdi təsviri] cənab Baydenin 2021-ci ilin martında qəbul edilmiş 1.9 trilyon dollarlıq maliyyə stimulu sayəsində yoluna döndü.
Bu, xərclərin dəfələrlə artması nəticəsində sürətlə bərpa olunan iqtisadiyyata əlavə təkan verdi və pandemiya dövrü üçün ümumi maliyyələşdirməni ÜDM-in 25%-ə çatdırdı. Ağ Ev “qaza” basdığı anda FED onu dayandırmalı idi.
Lakin o bunu etmədi.
FED-in tərəddüdü qismən pandemiya zamanı iqtisadiyyatın inkişafını proqnozlaşdırmağın çətinliyi, həmçinin siyasətçilərin müharibə aparmaq istəyi ilə bağlıdır.
2007-2009-cu illərin qlobal maliyyə böhranından sonrakı on ilin çox hissəsində iqtisadiyyat dərin durğunluq içində idi və çox sərt pul siyasəti yürüdülürdü. İnflyasiyaya qayıdış proqnozları folqa papaq geyinənlərin işi idi.
Bununla belə, FED-in uğursuzluğu bütün dünya üzrə mərkəzi bank rəhbərləri arasında daxili dəyişiklikləri də əks etdirir. “The Economist” saytındakı xüsusi hesabatda izah edildiyi kimi, bütün dünyada onların bir çoxu iqtisadi prosesin idarə edilməsinin monoton işi ilə kifayətlənmir və öz üzərinə daha cəlbedici vəzifələr götürmək istəyirlər.– iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədən tutmuş rəqəmsal valyutaların emissiyasına qədər.
2020-ci ilin sentyabr ayında FED məşğulluq dərəcəsi maksimum dayanıqlı səviyyəyə çatana qədər faiz dərəcələrini artırmayacağını bildirərək yeni təlimatlarını möhkəmləndirdi. Bu vəd FED-in öz cədvəlindən geri qalmasını təmin etdi. Onu Vaşinqtonda mövcud olan azsaylı qurumlardan birinə bərabərlik xüsusiyyətləri vermək istəyən solçu fəallar dəstəkləyirdi.
Nəticədə, FED-in hələ indi aradan qaldırmağa çalışdığı xaos yarandı. Dekabrda o, bu il faiz dərəcələrinin cəmi 0.75% artacağını proqnozlaşdırmışdı. İndi artıq 2.5 bənd artım gözlənilir. Həm siyasətçilər, həm də maliyyə bazarları bunun inflyasiyanı cilovlamaq üçün kifayət edəcəyinə inanırlar. Ola bilsin ki, onlar həddindən artıq nikbindirlər.
İnflyasiyanın qarşısını almağın adi yolu dərəcələri baza səviyyəsindən yuxarı qaldırmaqdır – təxminən 2-3%. Bu, federal fondlar üzrə faiz dərəcəsinin 5-6% olacağını deməyə əsas verir.
Belə yüksək dərəcələr qiymətləri aşağı salmağa kömək etməklə yanaşı, iqtisadi tənəzzül yaradacaq. Son 60 il ərzində FED yalnız üç dəfə ABŞ iqtisadiyyatının artım tempini əhəmiyyətli dərəcədə yavaşlatmağı bacarıb.
Buna görə də, Amerikadakı böhran, Avropanın enerji təhlükəsizliyi və Çinin covid-19-u yatırtmaq səyləri ilə birlikdə üç risk faktorunun bir hissəsi kimi qlobal iqtisadiyyatı əhatə edir. Xüsusilə, yoxsul və orta gəlirli ölkələr FED-in kəskin faiz artımından kifayət qədər çox pul itirə bilər.
Bu, kapitalı qorxudacaq və onların valyuta məzənnələrini zəiflədəcək, xüsusən də qlobal böhran ixraca tələbi azaltsa.
FED-in belə bir iqtisadi zərbə vurmağa cəsarəti çatacaqmı? Bir çox iqtisadçı inflyasiyanın daha yüksək olmasının tərəfdarıdır, çünki uzunmüddətli perspektivdə faiz dərəcələri onunla eyni vaxtda yüksələcək.
İnflyasiya hökumətə borcun real dəyərini aşağı salmağa kömək edir. Təxminən 2025-ci ildə FED öz siyasətini nəzərdən keçirdikdə hədəfi yüksəltmək imkanı əldə edəcək.
Mənim sözüm – mənim istiqrazım
Sabit olan və 2%-i keçməyən inflyasiya iqtisadiyyat üçün məqbul ola bilər, lakin FED-in bunu təmin edə biləcəyinə heç bir zəmanət yoxdur. Vədləri pozmağın isə nəticələri var.
Xüsusilə, 4 trilyon dollarlıq istiqrazları olan xarici mərkəzi banklar və hökumətlər də daxil olmaqla, uzunmüddətli istiqraz sahibləri üçün. Amerika çətin dövrlərdə inflyasiya ilə bağlı öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi təqdirdə, investorlar digər mərkəzi bankların eyni şeyi edəcəyindən narahat olmağa başlayacaqlar.
1980-ci illərdə FED-in yaratdığı tənəzzüllər bütün dünyada inflyasiya tənzimlənməsi rejimlərinin yaradılmasının əsasını qoyub.
