İstənilən zəlzələnin maqnitudası ilə yanaşı bir çox nüanslar var, hansı ki heç də həmişə dağıntıya bərabər deyil. Dərinlik və ya müddət kimi mühüm xüsusiyyətlər, o cümlədən seysmoloqların elmi araşdırmalarından sonra ortaya çıxan bir çox başqa məsələlər var. Məsələn, tavaların sürüşmə miqyası və ya digər geoloji təsirlər.
Niyə Türkiyə və Suriyanın 7.8 ballıq zəlzələsi 2010-cu ildə Çilidə baş verən 8.8 ballıq zəlzələdən daha dəhşətli nəticələrə səbəb olub?
Qeyd etmək lazımdır ki, hətta 0.5 ballıq fərq nəzərə çarpır. Məsələn, 4.5 bal sizə zarafat kimi gələ bilər, amma Yerin daha dərin qatında baş verən 5 bal artıq sizin üçün həlledici olacaq. Maqnituda və dərinlik nə qədər böyükdürsə, həndəsi olaraq zəlzələnin binalara və konstruksiyalara təsiri də bir o qədər artır.
Proqram təminatından başlayaq
Binaların layihələşdirilməsi və zəlzələlər zamanı strukturların davranışının proqnozlaşdırılması üçün hansı proqramlardan istifadə olunur? Artan seysmik təhlükənin olduğu ölkələrdə ayrıca biznes sahəsi var – “Structural engineering”. Onun fəaliyyətinin əsas istiqaməti layihələrin yoxlanılması və tənzimlənməsi, o cümlədən strukturların və binaların layihələndirilməsində iştirakdır.
Dünyada seysmik sabitlik istiqamətində ən güclü tələb və qaydalar Yaponiya və Çilidədir.
Bu ölkələr öz fəaliyyətlərində klassik fundamental və nəzəri alətlərdən, eləcə də hesablamalardan əlavə müasir texnologiyalardan fəal şəkildə istifadə edirlər.
Layihə iştirakçıların və auditorların əsas vəzifəsi strukturun və torpağın zəlzələ zamanı müəyyən bir ərazidə necə davranacağını başa düşməkdir. Belə ki, zəlzələ böyük ərazidə baş verir, o isə heç də bərabər deyil. Məsələn, torpaq hərəkət edə və ya çat verə bilər, böyük daş parçaları isə yox. Buna görə də, təbii ki, hətta 50 metr fərq olsa belə, bu və ya digər torpaq sahələri üçün tələblər fərqli ola bilər və bu, məntiqlidir.
Zəlzələ zamanı binaların dayanıqlığını təmin edən texnologiyalar
Zəlzələnin inanılmaz qüvvəsinə tab gətirmək üçün binalar mümkün qədər çox seysmik enerji qəbul etməlidir. Binaların seysmik izolyasiyasının əsas qaydasını belə ifadə etmək olar: bina zəlzələnin enerjisini nə qədər çox qəbul edə bilsə, onun dağılma ehtimalı bir o qədər az olar.
Tikililərin davamlılığı texnologiyalarının əsasında, ilk növbədə, materiallara qənaət etmədən təhlükəsizliyə və keyfiyyətli tikintinin təmin edilməsinə ciddi yanaşma dayanır.
1. Binanın dərinliyi onun hündürlüyünə uyğun olmalıdır. Yeri gəlmişkən, Çilinin ən hündür göydələnlərindən biri 50 metr yerin altına gedir.
2. Binanın bünövrəsinin və yeraltı hissəsinin ətrafında xəndək. Bu, binanı torpağın əsas hissəsindən ayırmaq üçündür.
Əlavə, lakin olduqca tez-tez istifadə olunan texnologiyalar
Amortizatorlar
Binalar və ya konstruksiyalar podşipnik və ya amortizatorun üzərinə qoyulur. Bu məqsəd üçün qalınlığı 50 sm-ə qədər olan rezin bloklardan istifadə olunur. Qeyd edək ki, tikinti amortizatorları avtomobil amortizatorları ilə eyni prinsiplə işləyir.
Onlar seysmik dalğaların enerjisini istilik enerjisinə çevirərək, hidravlik mayeyə ötürülən zərbə dalğalarının miqyasını azaldır. Zəlzələ zamanı bina seysmik enerjinin bir hissəsini porşenlərə paylayır ki, bu da həm bina daxilində zəlzələ hissini, həm də konstruksiyaya ziyan vurma ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Rezin izolyasiya
Binanın bütün hündürlüyü boyunca amortizatorların quraşdırılması
Güclü zəlzələ zamanı hündürmərtəbəli bina 1.5 metrə qədər amplituda ilə hərəkət edə bilər və bu amplituda binada quraşdırılan amortizatorların sayından asılıdır.
Qoruyucu polad torun quraşdırılması
Bu konstruksiyalar zəlzələ enerjisini paylayaraq binanın dayaqlarının əyilməsinin qarşısını alır. Onlar kifayət qədər effektivdirlər, lakin binanın episentrə və ya onun yaxınlığında olduğu halda bəs etmir.
Deyirlər ki, bina nə qədər alçaqdırsa, onu qorumaq ehtiyacı da bir o qədər azdır. Bu, mifdir. Daha alçaq binalar nisbətən az elastikliyə malikdir. Beləliklə, alçaq strukturlar üçün daha çox möhkəmləndirici tələb olunur. Aşağı və orta mərtəbəli strukturlar üçün əsas vəzifə seysmik qüvvəni yönəldirməkdir.
Sınaqdan keçmiş, lakin hələ geniş istifadə olunmayan bir çox texnologiya var. Məsələn, binaların karbon lifli plastik plyonka və ya FRP ilə möhkəmləndirilməsi. Lakin buna baxmayaraq, seysmik dayanıqlıq üçün əsas şey hələ də insan amilidir. Bəlkə bütün bunlardan sonra hər şey başqa cür olacaq və artan seysmik təhlükənin olduğu ölkələr Yaponiya və Çilinin təcrübəsini tətbiq edəcəklər.
