Pul tarixi iqtisadi kateqoriya kimi cəmiyyətin inkişaf zəruriliyindən doğan məhsuldur. Pul geniş diapazonu əhatə edən və maksimum likvidlik dərəcəsinə, daha dəqiq desək əmtəə və xidmətlərə çevrilməyə malikdir. Pulun tarixi inkişafı yolunda ən başlıca elmi açıqlama ondan ibarətdir ki, o kortəbii şəkildə meydana gəlmişdir.
Ilk pullar – hələ maldarhq dövründə bu işlə məşğul oian maldarlar arasında meydana gəlmişdir. Çöban tayfalarının ayrılması mal-qara ilə mübadiləyə gətirib çıxardı. Mal-qara ilə pul funksiyasımn qovuşması tarixdə iz buraxmışdır. Qədimdə «öküz» adını rhetaldan hazırlanmış pul daşıyırdı. («Pekuniya» (pul) «pekus» (mal-qara) mənasını daşıyırdı.)
İkinci böyük ictimai əmək böigüsü: – sənətin əkinçilikdən ayrıhb müstəqil sahəyə çevrilməsi, mübadilənin inkişafmda yeni pülə oldu və ümumi ekvivalentin təkmilləşməsinə gətirib çıxardı. Pul şəklində müxtəlif metallar; əwəlcə mis, tunc, qurğuşun və s., daha sonra isə mübadilənin getdikcə inkişafı, dünya bazannm yaranması ilə nəcib metallar olan qızıl və gümüş kəsilməyə başlandı. Onlar daha yüksək dəyərli, təbiətinə görə yekcins olmalarına, xarici mühitin təsirinə davamlı olmalarma görə ekvivalent rolunu oynamağa qpdir idilər. Məhz bu mərhəiədən sonra bütün əmtəə kütləsi iki qütbə ayrıldı. Bu qütblərin birində ümumi ekvivalent rolunu oynayan xüsusi əmtəə – pul, digərində isə çoxlu miqdarda bütün başqa əmtəələr durur.
1. Pulun meydana gəlməsinə bir çox yanaşmalar mövcud-dur. Bir sıra klassik iqtisadçılar pulun insanlar arasında süni şə-kildə razılaşdırılmış, ixtira edilən məhsul olmasını iddia edirdi-lər. Pol Samuelson pulu süni sosial şərtilik kimi qiymətləndir-mişdir.
Digər iqtisadçı Gon Kennet Qelbreyt də nəcib metallann pui ro-lunu oynamasım insanlar arasındakı razılaşma məhsulu adlan-dırmışdı. Bu fıkirlər pulun rosialist nəzəriyyəçilərinin fıkirləridir.
2. Pulun digər nəzəriyyəsi isə onun təkamül nəticəsində, kortəbii şəkildə yaranmasını sübut edən və bu gün üzərində durulan nəzəriyyədir.
Ümumiyyətlə, mübadilənin inkişafı dəyərin aşağıdakı for-malarmm bir-biri ilə əvəz olunması yolu ilə baş verirdi.
Dəyərin sadə və ya təsadüfi formasu Bu forma mübadilə-nin ilkin mərhələsinə uyğun gəlirdi. Belə ki. Bu mərhələdə mübadilə təsadüfi xarakter daşıyırdı. Bir əmtəə özünün dəyərinə uyğun gələn başqa bir əmtəə ilə dəyişdirilirdi.
Tam və ya geniş dəyər forması əməyin ilkin bölüş-dürülməsinin’ inkişafı ilə bağhdır. Bununla əlaqədar mübadilə prosesi çoxlu sayda ictimai əmək mallarım əhatə etdi. Bu isə ona gətirib çıxarırdı ki, çoxlu sayda ekvivalent-əmtəənin olması hər bir əmtəənin yekun dəyərinin olmasına imkan vermirdi.
Dəyərin iimumi forması: mübadilənin sonrakı inkişafı çoxlu sayda əmtəələrin içindən müəyyən əmtəələrin seçilib bazarda başlıca mübadilə aləti rolunu oynamasma gətirib çıxardı.
Dəyərin pul forması isə mübadilənin növbəti inkişafı ilə bağlı olaraq, əmtəələrin içindən bir əmtəənin seçilib ümumi ekvivalent rolunu oynaması ilə bağlıdır.
Bu rol getdikcə nəcjto metallarm üstündə möhkəmləşməyə başladı. Bu isə qızıl və gümüşün bazarın ekvivalent rolunu üzə-rinə götürə biləcək əmtəəyə – pula olan bütün tələblərinə cavab verməsi ilə əlaqədar idi. Bu tələblər aşağıdakılardan ibarət idi:
Yekcinslik;
İstənilən miqdarda əldə edilməsinin çətinliyi;
Dəyərini itirmədən bölünməsi;
Yığcamlığı;
Uzun müddət saxlanılması.
