I yazı
Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının formalaşdırılması məqsədilə 1998-ci ildə qanunvericilik bazası hazırlanmış və bu sahənin inkişafı ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi (QKDK) tərəfindən bir sıra yeni qanunlar, yarana biləcək risklərin tənzimlənməsi məqsədilə standartlar və qaydalar işlənmişdir. Bir ölkədə kapital bazarlarının aktivliyinin və iqtisadiyyata lazımi faydasının əldə olunması üçün hər şeydən əvvəl iqtisadi-sosial və siyasi aspektdən əlverişli və etibarlı bir sistemin qurulması vacibdir. Bütün bunların fonunda son illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatındakı inkişaf və qanunvericilik bazasında aparılmış dəyişikliklər qiymətli kağızlar qanunvericiliyinin yenidən hazırlanması və bazarın yeni mərhələyə keçirilməsi məqsədilə yeni “Qiymətli kağızlar bazarı haqqında” Qanunun işlənib hazırlanması zərurətini doğurmuşdur. Bu məqalədə əsasən peşəkar iştirakçılar olan broker və diler şirkətləri (yeni qanunla İnvestisiya şirkətləri) və kompensasiya fondunun yeni fəaliyyət formaları haqqında məlumat verilir.
Peşəkar iştirakçılar
Öncəliklə qiymətli kağızlar bazarının fəaliyyət göstərə bilməsi üçün bazarın işini həyata keçirəcək fərqli fəaliyyətlə məşğul olan peşəkar iştirakçılar olmalıdır. Kapital bazarının fəaliyyətə başlamasından etibarən xüsusi ixtisaslaşmış peşəkar iştirakçılar olsa da, tələblərə cavab verəcək şəkildə təkrar formalaşmasına ehtiyac var. Yeni qanuna görə, peşəkar iştirakçılar investisiya şirkəti, fond birjası, klirinq təşkilatı, investisiya fondunun depozitari və mərkəzi depozitar təşkilatları olacaq, səhmdar cəmiyyət formasında yaradılacaq, eyni zamanda şirkətin adında əks olunan fəaliyyət növünə uyğun lisenziya alaraq fəaliyyət göstərəcək. Əsasən investisiya şirkətlərinin lisenziyası broker, diler və ya anderraytinq kimi xidmətlərin göstərilməsi icazəsi vahid lisenziya ilə verilmiş olacaq və ancaq icazə verilən fəaliyyət növləri ilə məşğul ola biləcək. Mövcud qanunvericiliyə görə, lisenziya broker və diler şirkətlərinə 5 il müddətinə verilirdisə, yeni qanunla fond birjası, klirinq və depozitar kimi investisiya şirkətlərinə də müddətsiz veriləcək. Bu dəyişikliklə peşəkar iştirakçıların fəaliyyətinə qoyulmuş müddət məhdudiyyəti ortadan qalxacaq və bu, şirkətlərin daha uzunmüddətli fəaliyyət strategiyası qurmasına müsbət təsir göstərəcək.
Əgər mövcud qanunvericilikdə peşəkar iştirakçılar üçün hər hansı kapital tələbi mövcud deyildisə, yeni qanunla investisiya şirkətinin, fond birjasının, klirinq təşkilatının, investisiya fondunun, depozitarın və mərkəzi depozitarın nizamnamə kapitalının minimum miqdarı və formalaşdırılması qaydaları nəzarət orqanı tərəfindən müəyyən edilir. Hazırda qüvvədə olan aktivlərin idarəedilməsi, müştəri adından və hesabından aparılan əməliyyatların artması ilə bazarda yeni risklərin artacağını nəzərə alaraq, peşəkar iştirakçıların yeni risklərə adekvat cavab verəcək miqdarda kapitala sahib olması vacibdir. Cəmi Kapital Tələbi şirkətin kredit riski, bazar riski, əməliyyat riski və konsantirasiya riskinə qarşı hesablanmış kapital tələbinin cəminə bərabərdir:
Digər yenilik bundan ibarətdir ki, mərkəzi depozitar, fond birjası, klirinq təşkilatı, investisiya fondu, depozitar və investisiya şirkəti kimi peşəkar iştirakçılar korporativ idarəetmə standartları və şəffaflığının artırılması məqsədilə maliyyə ili bitdikdən sonra 4 aydan gec olmayaraq maliyyə hesabatlarını tərtib etməli, onları audit yoxlamasından keçirməli, nəzarət orqanına auditor rəyi ilə birgə təqdim etməli və kütləvi informasiya vasitələrində açıqlamalıdır.
İnvestisiya şirkətləri üçün aktivlərin idarə edilməsini yaxud anderrayter xidməti öhdəliklərinin hamısını və ya bir hissəsini üzərinə gotürən şirkətlərlə sadəcə vasitəçilik xidməti göstərən şirkətlərin kapital həcminin və ya hesabatlılıq tələblərinin tamamilə fəqli tələblər üzərində qurulması daha münasib ola bilərdi. Bazarda sadəcə qiymətli kağızların alqı-satqısına vasitəçilik edən şirkətlərin vəsait cəlb etmədiyi və müştərilərə qarşı ciddi öhdəliklərinin yaranmayacağı nəzərə alınarsa, bu tipli fəaliyyət üçün hesabatlılıq tələbləri fərqli ola bilərdi. Eyni zamanda peşəkar fəaliyyətlə məşğul olan şirkətlərdə mühüm iştirak payının artırılaraq nizamnamə kapitalının 25, 50 və 75 faizinə çatdırmasına və ya bu miqdarı keçməsinə, habelə investisiya şirkətinin, fond birjasının, klirinq təşkilatının, investisiya fondunun depozitarının və mərkəzi depozitarın həmin hüquqi şəxslərin törəmə müəssisəsinə çevrilməsi və ya törəmə müəssisəsindən çıxmasına gətirib çıxaran iştirak payı yalnız nəzarət orqanının razılığı əsasında həyata keçir. Eyni şəxs birdən artıq investisiya şirkətinin səhmlərinin nəzarət zərfinə (50% və yuxarı həddə) birbaşa və dolayı yolla sahib ola bilməz.
Mövcud qanunvericilikdə investisiya (broker) şirkəti fəaliyyətlərinə lisenziyanın alınması çox qısa müddət ərzində təmin olunurdusa, bundan sonra təsisçilər tərəfindən ilkin müraciət və dövlət qeydiyyatına alındıqdan sonra yekun müraciətə nəzarət orqanı tərəfindən iki mərhələdə baxılacaq. Habelə yerli investisiya şirkətinin filialı və nümayəndəlikləri Azərbaycan Respublikasının ərazisində və ya kənarda nəzarət orqanının icazəsi əsasında fəaliyyət göstərə biləcək.
Mövcud qanunvericilikdə sadəcə nəzərət orqanında attestasiyadan keçməklə şəhadətnamə alan şəxs broker şirkətində istənilən vəzifəni icra edə bilirdisə, bundan sonra investisiya şirkətinin, fond birjasının, klirinq təşkilatının, investisiya fondunun depozitarının və mərkəzi depozitarın icra orqanının müşahidə şurasının və icra orqanının üzvündən, habelə investisiya şirkətinin filiallarının rəhbərindən maliyyə xidmətləri sektorunda ən azı 3 il, audit komitəsinin üzvündən isə audit fəaliyyəti, yaxud əlaqədar sahələrdə azı 4 il iş təcrübəsinə malik olmaq tələb olunur.
İnvestisiya şirkətləri xidməti
Yeni qanuna əsasən, investisiya şirkətlərinin maliyyə alətləri ilə aparacağı əməliyyatlar aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir:
1. Müştəri şifarişlərinin qəbulu və icrası. Bu fəaliyyət zamanı şirkətlər üzərinə hər hansı risk götürmür, sadəcə müştəri adına və hesabına əməliyyatı həyata keçirir;
2. Fərdi investorların portfelinin idarəedilməsi. Şirkət aktivlərin idarəedilməsi fəaliyyəti üzrə müvafiq icazəsi olduğu təqdirdə sadəcə fərdi investorların portfelini idarə edə biləcək, lakin “İnvestisiya fondları haqqında” Qanuna görə, payçı fond və digər investisiya fondlarını qurmaq və idarə etmək fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməyəcək.
3. İnvestisiya məsləhətlərinin verilməsi. Bununla şirkət investor, emitent və digər kapital bazarı iştirakçılarına emissiya, listinqə daxilolma və digər sahələrdə məsləhət xidmətləri göstərəcək və bunun qarşılığında haqq və komissiya gəlirləri əldə edəcək. Broker şirkətləri, illərdir, bazarın inkişafına dəstək olmaq məqsədilə bu xidmətləri göstərir, lakin qarşılığında müştərilərdən heç bir əlavə haqq tələb olunmur;
4. Qiymətli kağızların öhdəlik götürmədən yerləşdirilməsi, anderraytinqi və ya qiymətli kağızların öhdəlik götürməklə yerləşdirilməsi və anderraytinqi. Hazırkı qanunvericiliyə görə, diler xidməti üzrə şirkətlər üzərlərinə heç bir öhdəlik götürmədən yeni emissiya olunan qiymətli kağızlara alış istiqamətli sifarişlər üzrə yerləşdirməni həyata keçirir və emissiyanın yerləşməyən hissəsi üzrə heç bir məsuliyyət daşımır. Yeni qanuna görə isə şirkətlər emissiya olunan qiymətli kağızların bir hissəsinin yerləşdirməsini üzərinə götürə biləcək və bunun üçün kifayət qədər kapitala və digər tələblərə cavab verəcək potensiala sahib olacaq. Hazırda çox kiçik kapitala sahib olan broker şirkətlərinin ciddi həcmdə kapital artırmasına ehtiyac yaranacaq.
Yardımçı investisiya xidmətləri aşağıdakılardır:
1. Müştərilərinin hesablarının idarəedilməsi və saxlanılması, o cümlədən qiymətli kağızların və ya törəmə maliyyə alətlərinin öhdəliklə yüklənməsi ilə bağlı əməliyyatların həyata keçirilməsi;
2. İnvestorlara qiymətli kağızlarla və ya törəmə maliyyə alətləri ilə əqdlərin bağlanması üçün kreditlərin və ya borcların verilməsi. Hazırkı qaydalara görə, broker şirkəti sadəcə müştəri sifarişlərinin icrasını həyata keçirirdisə, bundan sonra investorların sifarişlərinin maliyyələşdirilməsində də iştirak edə biləcək. Bu maliyyə əməliyyatının işləməsi üçün investisiya şirkətinin maliyyələşdirdiyi maliyyə alətini öz hesabında saxlaması və ya avtomatik olaraq girovlaşdırması həyata keçirilə bilməlidir ki, həm əməliyyatın operativliyi, həm də investisiya şirkətinin riski tənzimlənə bilsin. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu əməliyyatlar kapital tələbini və yeni maliyyələşmə mənbələrini meydana çıxaracaq. İnvestisiya şirkətləri maliyyə mənbələri kimi peşəkar iştirakçıların yeni borc qiymətli kağızları və ya səhm emissiya edərək (İPO-initiol public offerinq) müştərilərin kreditləşdirilməsini həyata keçirə biləcək. Digər ölkələrin təcrübələrində isə müştəri hər hansı əqd üçün 20, 35 və ya 50 faiz həcmində öz vəsaiti və qalan həcm üçün kredit limitindən istifadə edə bilir. Kredit hesabına alınmış qiymətli kağızın cari qiymətində kredit limiti həcminə qədər itki yaranarsa, qiymətli kağız investisiya şirkəti tərəfindən dərhal satılaraq kredit pozisyonu bağlanır;
3. Hüquqi şəxsin kapital strukturu, fəaliyyət strategiyası və yenidən təşkili üzrə məsləhət, qiymətli kağızlarla və ya törəmə maliyyə alətləri ilə bağlı investisiya tədqiqatı və maliyyə təhlili kimi xidmətlər mövcud peşəkar iştirakçılar tərəfindən kəyata keçirilsə də, yeni tələblərlə professionallığın və kadr potensialının artırılması gündəmə gələcək;
4. Əsas investisiya xidmətlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı xarici valyuta mübadiləsi. Hazırda broker şirkətləri müştərinin tələblərini icra etmək üçün öz hesabına və müştərinin adından xarici valyuta mübadiləsini həyata keçirir və yeni qanunla da bu əməliyyatların mexanizmi təsdiq olunacaq.
Bazarın yeniliyi – İnvestorların Kompensasiya Fondu
Azərbaycan kapital bazarının formalaşmasından etibarən müəyyən fondların yaradılacağı nəzərdə tutulsa da, indiyə kimi investorların hər hansı riskinin sığortalanması üçün fond formalaşdırılmasına ehtiyac olmamışdır. Bazar iştirakçılarının əlavə risk almasına icazə verilməməsi, bazarda investor sayının, əqdlərin həcminin və sayının az olması kimi faktorlarla bərabər nəzarət orqanı tərəfindən tənzimlənə bildiyi üçün belə fondun yaradılmasına ehtiyac olmamışdır. Yeni qanuna əsasən, qiymətli kağızlar bazarlarında əqdlərin həcmi ardıcıl olaraq 2 il ölkənin ümumi daxili məhsuluna nisbətdə 25 faizdən çox olduqda investorların kompensasiyalarının təmin olunması məqsədilə investorların kompensasiya fondu yaradılmalıdır. Belə fondun yaradılması investorları öz mənafelərinin qorunmasında maraqlı edəcəyi və bazara yeni investor cəlbini dəstəkləyəcəyi üçün fondun UDM-in nisbətinə olan həcmi nəzərə alınmadan dərhal formalaşdırılması məqsədəuyğun olardı. İnvestorların kompensasiya fondu yaradıldıqda Azərbaycan Respublikası ərazisində investisiya şirkəti fəaliyyətinə lisenziya almış şəxslərin investorların kompensasiya fondunda iştirakı tələb olunur.
İnvestorların kompensasiya fondunun vəsaitlərinin aşağıdakı qaynaqlar hesabına formalaşdırılması nəzərdə tutulur:
a) fondun iştirakçıları tərəfindən ödənilən xidmət haqları;
b) investisiya şirkətlərinə yönəldilən tutmalar;
c) investisiya fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlirlər;
d) sığorta müqavilələri üzrə ödənişlər;
e) investisiya şirkətlərinin ləğvedici xidmətlərindən əldə olunan vəsaitlər.
Cəfər İBRAHİMOV,
Bakı Dövlət Universitetinin “İqtisadiyyat və idarəetmə” kafedrasının dissertantı
lent.az
