Bu bahalaşmalar bir-biri ilə bağlıdır. Amma yəqin ki, düşündüyünüz kimi yox.
Müəllif Ruçir Şarma — Rockefeller International şirkətinin sədridir. Onun son kitabı “Kapitalizmdə nə səhv getdi?” adlanır.
Dünya bazarlarında qəribə bir vəziyyət yaranıb. Qızıl 1979-cu ildəki kimi yüksəlir, səhmlər isə 1999-cu ildəki kimi bahalaşır. Halbuki o iki dövr tamamilə fərqli idi: birində nəzarətdən çıxmış inflyasiya və geosiyasi gərginliklər hökm sürürdü, digəri isə sakitlik və birja isteriyası ilə yadda qalmışdı.
Əksər analitiklər hesab edir ki, qızılın bahalaşması yeni birja bumunun fonunda baş verir — investorlar, xüsusilə ABŞ-da artan siyasi qeyri-müəyyənliyə qarşı sığorta kimi qızıla üz tuturlar. Lakin bu yanaşma o deməkdir ki, investorlar həm ABŞ səhmlərinə süni intellektlə bağlı nikbinliklə inanır, həm də eyni vaxtda qızıla ehtiyatla yanaşır. Bu bir qədər qəribə seçimdir: axı niyə qızılla sığortalansınlar, halbuki daha birbaşa müdafiə üsulları (məsələn, səhm bazarında put-opsionlar almaq) daha ucuz başa gəlir?
Bəlkə də qızıl və səhmlərin eyni vaxtda artmasının başqa səbəbi var — buda böyük həcmdə likvidlikdir. Pandemiya dövründə və ondan sonra hökumətlər və mərkəzi banklar trilyonlarla dollar həcmində stimullaşdırıcı paketlər ayırdılar. Bu pulların böyük hissəsi hələ də dövriyyədədir və səhmlərdən tutmuş qızıla qədər bir çox aktivlərdə ticarəti qızışdırır. ABŞ-da pul bazarı investisiya fondlarında saxlanılan vəsait pandemiyadan sonra rekord həddə çataraq 7,5 trilyon dollara yüksəlib ki, bu da uzunmüddətli tendensiyadan 1,5 trilyon çoxdur.
Federal Ehtiyat Sistemi (FED) siyasətini “mülayim şəkildə məhdudlaşdırıcı” adlandırsa da, nominal faiz dərəcələri nominal ÜDM-in artım tempindən aşağı qalır və bu da maliyyə şəraitini faktiki olaraq daha yumşaq edir. Hökumətlər də öz payını əlavə edir — xüsusilə ABŞ, inkişaf etmiş ölkələr arasında ən yüksək büdcə kəsirinə malikdir. Kəsirin bu qədər böyük olması öz növbəsində özəl sektorda profisit yaradır (Kaletski–Levi tənliyinə əsasən).
Likvidlik həm də insanların riskə meyilliyindən asılıdır. İnsanlar maliyyə aktivlərinin artımına nə qədər çox inanırlarsa, bir o qədər çox vəsaiti bazarlara yönəldirlər. Son illərdə ABŞ ailələri hökumət və Mərkəzi Bankın bazarları qorumaq üçün birgə səylərindən ruhlanaraq səhmlərə və digər riskli aktivlərə sərmayələrini artırıblar.
Investorlar artıq hər hansı problem yaranan kimi dövlət dəstəyinə ümid bəsləməyə öyrəşiblər. Bu dəstək, əslində, risk primiyasını azaldaraq likvidlik axınını açır. Nəticədə investorlar zərərlərdən qorunduqlarını, eyni zamanda qazanc əldə edə biləcəklərini düşünürlər.
Likvidliyi artıran başqa bir amil isə hipermaliyyələşmədir. Yeni ticarət tətbiqləri və əsasən komissiyasız investisiya alətlərinin yayılması maliyyə aktivlərinin alınmasını xeyli asanlaşdırıb və bazarın müxtəlif seqmentlərinə likvidlik axını yaradıb.
Məhz bu likvidlik axını qızıl və səhmlərin qiymətləri arasında yaranan yeni əlaqəni izah edə bilər. Tarixən onların korrelyasiyası sıfıra bərabər idi. 1970-ci illərin qızıl hərisliyi dövründə səhmlər tənəzzüldə idi; 1990-cı illərin birja bumunda isə qızıl ucuzlaşırdı. İndi isə hər ikisi likvidlik dalğası fonunda paralel şəkildə qalxır.
Mən artıq uzun müddətdir ki, qızılın bahalaşmasının tərəfdarıyam — xüsusilə 2022-ci ildən sonra, ABŞ dolları Rusiyaya qarşı sanksiyalar vasitəsilə “silaha çevirdikdən” və xarici mərkəzi banklar qızıla alternativ aktiv kimi yönəldikdən bəri. İndi isə yeni bir narahatlıq yaranır: çoxlu pul istənilən hekayəni korlaya bilər. Qızılın alınmasında əsas aktivlik mərkəzi banklardan ETF-lərə keçib. Bu il qızıl fondlarının payı ümumi tələbdə doqquz dəfə artaraq təxminən 20 faizə çatıb. Üçüncü rübdə isə ETF-lərin qızıla investisiyaları tarixdə ən yüksək səviyyəyə qalxıb.
Ənənəvi “süni intellekt və qızıl bumu” izahları bazardakı digər aktivlərin qiymətlərini nəzərə almır. Məsələn, qızılın “dolların dəyərsizləşməsi qorxusu” səbəbilə artması versiyası uzunmüddətli dövrdə məntiqlidir, amma onun 1979-cu ildən bəri ən güclü ilini niyə keçirdiyini izah etmir. Axı son aylarda dollar sabit qalıb, amma qızılın qiyməti kəskin yüksəlib.
Əslində, bir çox aktivlər 1970-ci illərin qorxularını əks etdirmir, o cümlədən inflyasiya qorxusunu. Əgər narahatlıq doğuran səbəb inflyasiyadırsa, bu, adətən, uzunmüddətli istiqraz gəlirliliyində və inflyasiyadan qorunan maliyyə alətlərində öz əksini tapır. Amma indi belə deyil: istiqraz bazarının siqnallarına görə, investorlar uzunmüddətli inflyasiyanın 2,5%-dən aşağı qalacağını gözləyirlər.
Bununla yanaşı, adi inflyasiya sığortası hesab edilməyən əmtəələr — məsələn, gümüş və platin — də bahalaşır. Risk səviyyəsi yüksək olan, əslində “təhlükəsiz liman” anlayışına zidd aktivlər — yəni levereced ETF-lər, mənfəət gətirməyən texnologiya şirkətlərinin səhmləri və aşağı reytinqli istiqrazlar — də eyni vaxtda qalxır.
FED aktiv qiymətləri inflyasiyasına məhəl qoymur. Amma əgər istehlak qiymətləri üzrə inflyasiya daha da sürətlənərsə və Mərkəzi Bank məcbur qalıb siyasəti sərtləşdirsə, bu, bir çoxları üçün xoşagəlməz sürpriz olacaq. Qızılı “sığorta” kimi alan investorlar yaxın zamanda görə bilərlər ki, bu, səhv addım olub — çünki qızılın qiyməti süni intellekt şirkətlərinin səhmləri ilə yanaşı enməyə başlaya bilər.
