Son zamanlar qızılın qiymətindəki enişlərin qızıl hasilatı ilə məşğul olan kompaniyaların durumuna təsiri ilə bağlı çoxlu söz-söhbətlər yaranmışdır. Bir çoxları hesab edir ki, şaxtaçıların xərclərinin azaldılması qızıl bazarında qiymət formalaşmasına heç nə ilə təsir göstərmir. Hətta bu qiymət enişlərinin baş verməsinə rəvac verən bankirlər də indi heç bir məsləhət vermirlər. “İstehsalçılar artıq məxrəclərin ixtisarı prosesində idilər, amma indi onlar öz səylərini ikiqat gücləndirəcəklər”- JPMorgan Chase & Co-nun Nyu-Yorklu analitiki Con Bridges bildirir : “Qızıl hasil edən kompaniyaların öz məsrəflərinin səviyyəsini azaltmaq məsələsi ilə qızılın qiyməti arasında bir əlaqə vardır. Qızılın qiyməti nə qədər aşağı olsa, kompaniyalar məsrəflərin azaldılması üçün bir o qədər çox tədbir görəcəklər.
Bəzi xırda treyderlər isə olduqca maraqlı və qəribə açıqlamalar edirlər: qızılın maliyyə dəyərinin və ya şaxtaçıların bankrot olması kimin vecinədir ki? Xərcləri azaldın, maya dəyərini aşağı salıb, dünyada külçə şəklində 60 000 ton qızıl yatır, bunun 30 000 tonu mərkəzi bankların, 30 000-isə fərdi şəxslərin əlində cəmlənib –bu 30 illik hasilatdır. Ümumiyyətlə hasilatı dayandırıb, sadəcə külçələri əritməklə bütün cari zərgərlik və sənayenin qızıla olan tələbatını ödəmək olar. Xüsusən də bu açıqlamalar qızılın qiymətinin enməsini Kiprin öz qızıl ehtiyatlarının bir hissəsini – yəni 10 ton qızılı satmağa hazırlaşması ilə əlaqələndirən “ekspertlərin” izahalatları fonunda daha da gülünc görünür.
Gəlin aydınlıq gətirək, məsələ nə yerdə dayanır
ABŞ-ın Geoloji Xidmətinin (USGS), məlumatlarına əsasən, 2012-ci ildə dünyada 2700 ton qızıl hasil edilib. Bir çox mötəbər mənbələrin qiymətləndirmələrinə əsasən əgər qızılın bir unsiyasının dəyəri 1300 dollardan az olarsa, onda hal-hazırda qızıl yataqlarında fəaliyyət göstərən müəssisələrin təxminən 30% qeyri rentabelli olacaq. Necə düşünürsünüz, əgər bazarda qızıl təklifi ildə 810 ton azalarsa, qiymətlərlə nə baş verəcək? Yeri gəlmişkən, bu rəqəm Yaponiyanın qızıl ehtiyatlarından bir az çox, Rusiyadan isə bir az azdır.
“Qiymətin formalaşması – məhsulun maya dəyərindən, rəqiblərin qiymətlərinin, tələb və təklif nisbətinin və bir sıra digər faktorların təsiri nəticəsində qiymət təyin edilməsi və yekun qiymətin seçilməsi prosesidir. Qiymət formalaşmasının məqsədi: minimal marja itkiləri ilə maksimum satış həcmini təmin etmək məqsədi ilə vaxtlı-vaxtında, motivasiya edici və lazımı qiymət reaksiyasını həyata keçirmək.
Ona görə də, yerüstü qızıl ehtiyatlarının hər il çıxarılan qızıldan daha çox olduğunu iddia etmək və ona görə də hasilat məsrəflərinin ixtisarı ilə bağlı analizi əhəmiyyətsiz hesab etmək kimi fikirlər kökündən yanlışdır. Əgər qızıl çıxaranlar istehsalı gündən-günə azaltsalar, tələb özünü digər mənbələrdən təmin etməyə çalışacaq, bu mənbələr isə qiymətlərə qarşı daha həssasdırlar.
Adətən bu 2700 tonu alan alıcılar ya 2200 və ya 2000 tonla kifayətlənməli, ya da ki, aradakı fərqi mövcud qızıl sahibkarlarının əlində olan ehtiyatlar hesabına ödəməyə çalışmalı olacaqlar. Bu sahibkarlar isə qiymətlərin qeydinə daha çox qalırlar və qiymətlər aşağı olduqca, onlar heç də qızılı zərərlə satmaq niyyətində olmayacaqlar. Burada qızılın qiymətini formalaşdıran digər faktorlara toxunmaq kimi fikrim yoxdur, məsələn mərkəzi banklar tərəfindən qızıl valyuta ehtiyatlarının diversifikasiyası və ya Asiya ölkələrində fiziki metala artan tələbat.
Sadəcə onu vurğulamaq istəyirəm ki, qızıl hasilatçıları cari çatdırmalar ilə bu tələbatı qarşılayır və bu zaman qızıl bazar qiymətinə satılır, amma onlarsız digər potensial satıcılar, qızıl saxlayan digər sahibkarın durumuna qızılın qiyməti daha çox təsir etdiyindən çətin ki, bu tələbatı ödəmək fikrinə düşsün, bundan ötrü alıcılar onlara daha yüksək qiymət təklif etmək olacaq.
Qızılın aşağı qiymətlərində özünü büruzə verəcək ikinci vacib faktor “bumeranq effekti” və bəlkə də hansısa mənada “kəpənək effektidir”. Kompaniyalar kəşfiyyat xərclərinin və digər “qeyri kritik” xərclərin azaldılması hesabına məsrəflərini azaltmağa başlayacaq, bu zaman uzunmüddətli proyektlər dayandırıla və hazırda fəaliyyət göstərən qeyri rentabelli müəssisələr bağlana bilər. Kompaniyalar yalnız yüksək keyfiyyətli aktivlərini qorumaq fikrinə düşə bilər. Bir sıra xırda və orta ölçülü kompaniyalar isə ümumiyyətlə bankrot ola bilər. Bu isə gələcəkdə hasilatın nəzərə çarpacaq qədər aşağı düşməsinə gətirib çıxaracaq.
Buna görə də yenə də həmin treyderlərə üz tutub, Hebba Investments kompaniyasının bir unsiya qızılın alınmasının maya dəyərinin hesablanmasına yönəlmiş araşdırmasını nəzərdən keçirməyi tövsiyə edə bilərik.
Bu araşdırma 2011-2012-ci illərdə dünyada qızıl hasilatının təxminən 30%-ni təmin etmiş 12 nəhəng hasilat kompaniyasının fəaliyyətinin analizi və göstəriciləri əsasında tərtib olunub. Həmin kompaniyalarda bir unsiya qızılın all-in costs – real istehsalat dəyəri dividentləri və digər silinmələri nəzərə almadan 1082 və 1377 dollar arasında dəyişir.
Hebba-nın bundan öncəki hesabatı investisiya obyekti və aləti seçən investorlar üçün çox vacib idi. Hebba nəticələri aşağıdakı kompaniyaların fəaliyyəti nəticəsi əsasında tərtib edib: Barrick Gold (ABX), Goldcorp (GG), Yamana Gold (AUY), Newmont Mining (NEM), Agnico-Eagle (AEM), Eldorado Gold (EGO ), Gold Fields (GFI), Allied Nevada Gold (ANV), Randgold (GOLD), Alamos Gold (AGI), Kinross Gold (KGC) və Iamgold (IAG). Bu rəqəmlər ümumiyyətlə sektor haqqında fikir yürütmək üçün vacibdir.
Orta hesabla sektorda xərclər hansı səviyyədədir?
İkinci dərəcəli məhsulların qiymətlərinin qızılın bir unsiyasının ekvivalent qiymətinə çevrilməsi zamanı onların LBMA-da 2012-ci ilin dördüncü rübündə qeydə alınmış qiymətləri istifadə olunub. Nəticədə nisbətlər gümüş üçün 1:52.7, mis üçün 480:1 (1 unsiya qızıla neçə funt mis), qalay üçün 1722:1 (1 unsiya qızıla neçə funt qalay) və sink 1957:1 (1 unsiya qızıla neçə funt sink) istifadə edilib.
Diqqət yetirmək lazımdır ki, vergilər rübdən-rübə dəyişir. 2012-ci ilin dördüncü rübündə isə vergilərdə mənfi göstərici qeyd alınıb, belə ki, ABX və KGC kompaniyalarında kifayət qədər hesabdan silinmələr olub.
2012-ci ildə bir qızıl unsiyasının istehsalına sərf olunan gerçək orta xərclər (all in costs, silinmələri nəzərə almadan) $ 1287 dollar təşkil edib. Bu isə 2011-ci illə müqayisədə xərclərin 10% artması deməkdir. Qızıl əldə edilməsinə real xərclərin 1287 dollar səviyyəsində olması, qızıl hasilatının maya dəyərindən daha yüksək olub (əksər şaxtaçılar üçün 1000 dollar), bu isə qızılın cari qiymət həddində qızıl hasilatçılarına məhdud miqdarda mənfəət qazandırır (məqalənin çap olunduğu anda bir unsiya 1400 dollar).
Bir qızıl unsiya qızılın istehsalının real orta xərcləri all-in costs artmaqda davam edir (ötən illə müqayisədə 10%), bu isə hazırda həmin sektorda nə qədər mürəkkəb vəziyyətin müşahidə oldunduğunu göstərir. Hebba agentliyinin fikrincə, xərclərin artması tərəfindən təzyiq əsl inflyasiya ilə bağlıdır (hökumətlərin açıqladığı rəqəmlərdən daha yüksək, xüsusən də 3-cü dünya ölkələrində), məhz bu səbəbdən də qiymət təzyiqi 2013-cü ildə də davam edəcək.
Əslində qızıl istehsalatı aşağı düşür. 2012-ci ildə 25,6 milyon unsiya qızıl hasil olunub, 2011-ci ildə bu rəqəm 26,3 milyon unsiya idi – istehsalat 3% aşağı düşüb. Hətta indi şaxtaçıların xərcləri artırdığı bir dövrdə, çıxarılan qızılın kəmiyyəti azalır. Bu o deməkdir ki, ildən ilə qızılla bağlı kəşfiyyat işləri aparmaq və onu çıxarmaq daha da çətinləşəcək. Xüsusən də nəzərə alsaq ki, ehtiyatlar tükənir, yataqlar kasadlaşır, şaxta mədənlərinin gövdələri daha dərindən qazılmalı olur, indi həm də nəzərə alaq ki, qızılın qiyməti aşağı düşür.
Dördüncü rübə olan göstəricilər onu göstərir ki, istehsal xərcləri artmaqda davam edir və unsiyaya görə 1400 dollara yaxınlaşır. Amma bu mütləq mənada demək deyil ki, 2013-cü ildə xərclər 1400 dollara yaxın olacaq, yəni qızıl istehsalı 2013-cü ildə yenə eniş yaşayacaq. Bu qızıl və GLD investorları üçün ən vacib faktor rolunu oynayacaq.
Hal-hazırda WGC (Ümumdünya qızıl şurası) Barrick Gold, Goldcorp və bir neçə digər kompaniyalar tərəfindən tərtib olunmuş bir unsiya qızılın alınmasına sərf olunan real məsrəfləri qiymətləndirmə metodlarını yoxlanışdan keçirir, bununla da onlar 1990-ci ildə hazırlanmış və artıq köhnəlmiş “C1 cash cost” və ya “Total cash cost” pul xərclərinin müəyyən edilməsi metodunu əvəz etməyi düşünürlər. Ümumdünya qızıl şurası 2013-cü ilin ortalarında dağ mədən kompaniyalarının 1 unsiya qızıl alınması üçün yönəlmiş gerçək məsrəflərin müəyyən edilməsi ilə bağlı hesabatlarda yeni metodikanı standart kimi tətbiq etməyə başlayacaq.
