Pekin ABŞ-ın maliyyə hökmranlığına alternativ yaratmaq fürsətindən yararlanır.
Qızılın sürətli bahalaşması Çini ABŞ yönümlü maliyyə bazarlarından daha az asılı olan bir dünya qurmaq məqsədinə bir addım da yaxınlaşdırır.
Pekin on ildir qızıl ehtiyatlarını artırır və indi ehtiyatların həcmi böyük ehtimalla dünyada altıncı yerə çıxıb. Metalın qiymətindəki kəskin artım bu strategiyaya əlavə güc verir: çərşənbə günü qızıl ilk dəfə unsiya başına 4000 dolları keçdi (hazırda isə 4200$ keçib). Bu sıçrayışa qismən Donald Trampın daxili və xarici siyasətindəki qeyri-müəyyənlik də təsir edib.
Rekord qiymətlər beynəlxalq gərginliyin artdığı, siyasi loyallığın zəiflədiyi bir vaxtda qızıla marağı xeyli yüksəldib və Çin rəsmiləri yaranan imkandan istifadə edir.
Bu il Pekin Honq Konqun ölkədaxili qızıl ticarət mərkəzi rolunu möhkəmləndirib və Şanxay Qızıl Birjasının ilk ofşor anbarını açıb. Çin həmçinin digər ölkələri qızıllarını ölkə daxilindəki gömrük anbarlarında saxlamağa həvəsləndirir. Növbəti mərhələdə məqsəd mərkəzi banklar və suveren fondların saxladıqları metalla Londonda olduğu kimi ticarət etməsinə imkan yaratmaq, bununla da ən nüfuzlu qlobal mərkəzlərin payını tədricən azaltmaqdır.
“Bütün amillər üst-üstə düşür: ölkələr ehtiyatlarını şaxələndirir, geosiyasi dəyişkənlik artır, alternativ ödəniş sistemlərinə maraq genişlənir,” — Standard Chartered-in Böyük Çin və Şimali Asiya üzrə baş iqtisadçısı Din Şuan deyir. “Çin artıq dünyanın ən böyük qızıl istehsalçısıdır. İndi müqavimətin ən zəif olduğu anda maliyyə sistemində rolunu gücləndirmək istəyir.”
Qızıl Pekinə bir neçə hədəfi eyni vaxtda həyata keçirməyə kömək edir. Qiymətli metal bazarında daha böyük pay ölkənin beynəlxalq çəkisini artırır, yuanın istifadəsini təşviq edir və Honq Konqu dəstəkləyir.
Ən önəmlisi, Vaşinqton sanksiyaları genişləndirdikcə və köhnə ticarət tərəfdaşlarını belə özündən uzaqlaşdırdıqca, ABŞ-ın maliyyə üstünlüyünə meydan oxumaq imkanı verir.
Son on ildə qızılın qiyməti təxminən dörd dəfə artıb: pandemiya zamanı 2000 dolları keçdi, martda Trampın mümkün rüsumları ilə bağlı narahatlıqlar fonunda 3000 dolları aşdı. Təsiri hamı hiss edir — hökumət rəsmilərindən tutmuş Costco-da külçə alan istehlakçılara qədər. Böyümənin bir hissəsi minilliyin əvvəlində yaranan ETF-lərin (Exchange-Traded Fund) metal üzərində mövqe tutmağı asanlaşdırması, daha sonra isə mərkəzi bankların fəallığının artması ilə bağlıdır: ötən il dünya tələbinin beşdə birindən çoxu onların payına düşüb (2010-larda bu göstərici orta hesabla onda bir idi).
Yaxın vaxtlarda inflyasiyanın yüksəlməsi və faizlərin enməsi gözləntisi də qiymətləri dəstəkləyib. Bu həftə dövlət borcu ilə bağlı narahatlıqlar və Vaşinqtondakı siyasi qeyri-stabil fonunda qızıl nəhayət unsiya başına 4000 dolların üzərində möhkəmləndi. Yaponiyadan Böyük Britaniyaya qədər investorlar fiatdan qiymətli metallara və ya bitkoyna keçdikcə (“devalvasiya ticarəti”), gümüş də bahalaşır və unsiya üçün təxminən 50 dollar olan tarixi həddinə yaxınlaşır.
Yüksək qiymətlər metalı ehtiyat aktiv kimi daha cəlbedici edir. Fikir ondan ibarətdir ki, əlavə qızıl ehtiyatları Pekinin bazarını və valyutasını daha cazibədar göstərə bilər.
“Hansısa böhran olsa, mərkəzi bankın valyutanı dəstəkləyə biləcəyini bilmək yastıq effekti yaradır,” — Hutong Research-dən Qo Şan deyir. — “Çinin daha çox qızılı olduqca, yuanın etibarlılığı artır.”
Qızıl həmçinin dollara əsaslanan sistemə qarşı alternativ aktivlərə marağı ödəyə bilər; hətta ənənəvi valyutalara bağlı rəqəmsal tokenlər — steyblkoinlər — də gündəmdədir. Çin illərlə kriptovalyutalara ehtiyatla yanaşıb və onları maliyyə sabitliyinə risk sayıb. Lakin ABŞ bu texnologiyaya nəzarəti sərtləşdirdikcə, bəzi iqtisadçılar Pekin üçün kursu yumşaltmaq imkanı görürlər. Çinin Xalq Bankı Bloomberg-in sorğusuna dərhal cavab verməyib.
“Çin qlobal maliyyə sisteminin bir hissəsini ABŞ nəzarətindən kənara çıxarmağa çalışır,” — Finlandiya Bankının İnkişafda Olan İqtisadiyyatlar İnstitutunun rəhbəri İkka Korhonen bildirir. Vaşinqton öz nüfuzuna zərbə vurduqca, Pekin “paralel qızıl ticarəti sistemi yaratmaq üçün fürsət görür.”
Pekin təsirini artırmaq üçün başqa addımlar da atıb: kapital hərəkətinə nəzarəti yumşaldıb, Honq Konqla ödəniş sistemini işə salıb, bəzi yerli investorların xarici aktivlərə daha çox vəsait yatırmaq planlarını açıqlayıb. Çin texnoloji sektorunda dirçəliş siqnalları da qlobal investorları yerli səhmlərdən çevrilən istiqrazlara qədər müxtəlif alətlərə cəlb edib.
Bununla belə, yuanın istifadəsini təşviq etmək və xüsusilə böyük həcmdə istehlak etdiyi xammal bazarlarında təsiri artırmaq cəhdlərinin nəticələri hələ qarışıqdır. Məsələn, yuanda qiymətləndirilən mis və neft müqavilələrinin likvidliyi ABŞ dolları ilə olan qlobal etalonlarla müqayisədə xeyli aşağıdır. Pekinin beynəlxalq əməliyyatlarında yuanın payı artsa da, üçüncü ölkələr arasındakı ticarətdə o, hələ ki, dominant deyil.
Kapital hesabı tam açıq olmadığından, mərkəzi bank yuanın məzənnəsinə güclü təsir göstərə bilir. Vəsait çıxışına kvota sistemi ilə nəzarət edilir: ixtisaslı onşor qurumlara ofşor aktivlərə sərmayə imkanı verilir.
Qızıla gəlincə, Şanxay dollarla hesablaşmalara nəzərəçarpan alternativ sayılır, amma likvidlik hələ də Londonun gerisindədir.
London gambiti
Dünyanın ən böyük qiymətli metal mərkəzi olan London Çinin strategiyasına açıq şəkildə ilham verir. Britaniya imperiyasının yüksəliş dövründə dünyanın dörd yanından hasil edilən qızıl Londona gətirilir, hesablaşmalar burada aparılırdı; bu da hüquqi, maliyyə və ticarət əlaqələrini gücləndirirdi.
Şəhərdə əvvəlcə anbarlar quruldu, sonra emal standartları və qiymət göstəriciləri formalaşdı. “London Good Delivery Standard” — müəyyən təmizlik dərəcəsini təmin edən və akkreditə olunmuş əffinaj şirkətlərinə dayanan standart — böyük həcmdə səmərəli ticarətə yol açdı. Külçələr əl dəyişdikcə sərvətlər yarandı və daha çox qlobal oyunçu bazara cəlb olundu.
Bu gün London dünyanın ən iri spot bazarıdır. Şanxayda yuanda ticarətə icazə verilməsindən on il keçməsinə baxmayaraq, Çin hələ də geri qalır.
“Londonun statusunu müəyyən edən amillər illər ərzində formalaşıb,” — BullionVault ticarət platformasının tədqiqat direktoru Adrian Eş deyir. — “Vərdiş olunmuş nizamı tez bir zamanda dəyişmək çətindir: likvidlik ən yüksək olduğu yerdə daha da artır.”
Londonun uğurlarından biri də buradakı mərkəzi bank anbarlarıdır: bir çox ölkə qızılını bu şəhərdə saxlayır, onu satır və ya kredit kimi verir. Hazırda Londonda 8 800 tondan çox qızıl var; bu, İngiltərə Bankını Nyu-York Federal Ehtiyat Bankından sonra dünyanın ikinci böyük anbarına çevirir.
Çin də bunu təkrarlamaq niyyətindədir.
Bu ilin əvvəlində Pekin mərkəzi bankları qızıl külçə almağa və onu Şanxay Qızıl Birjası ilə əlaqəli anbarlarda saxlamağa dəvət edib. Məntiq sadədir: dost ölkələrin ehtiyatlarının heç olmasa bir hissəsinin saxlayıcısı olmaq Çinin bazarda təsirini artırar və dollardan asılılığı azaldacaq yeni maliyyə arxitekturası qurmağa kömək edər.
Tarixi mərkəzlərə etibar artıq bir müddətdir sorğulanır: Almaniya da daxil bir sıra ölkələr təhlükəsizlik və ya siyasi səbəblərlə qızıllarını geri gətirir. Oxşar addımları Polşa, Niderland və Serbiya da atıb.
Çinin arqumenti sanksiyalara davamlı, Qərbdən asılı olmayan paralel sistem qurmaq istəyən ölkələrə — məsələn, indi qlobal ÜDM-in 40 faizini təşkil edən BRİKS blokuna — səslənir. Üstəlik, İngiltərə Bankında illərlə Venesuelanın dondurulmuş qızıl ehtiyatının saxlanılması Çinin tərəfdaşlarına yaxşı xatırlatmadır.
BRİKS üzvü Cənubi Afrika ehtiyatlarını “ən optimal yerdə” saxlamaq variantını nəzərdən keçirdiyini bildirib: “Alternativ sistemin eyni meyarlara cavab verib-verməyəcəyini demək üçün hələ tezdir,” — deyə Ehtiyat Bankının məktubunda vurğulanır. Bank əlavə edir ki, qızılın əsas mərkəzlərdə saxlanması ehtiyatların aktiv idarə olunmasını və qlobal qəbulunu asanlaşdırır.
BullionVault-dan Adrian Eşə görə, Şanxay Qızıl Birjasında mərkəzi banklara qızılla ticarət və külçələri banklara kredit kimi vermək imkanı tanımaq Çinin ambisiyalarına uyğun, məntiqli növbəti addımdır.
Bəzi institutlar isə daha ehtiyatlıdır. Serbiya Milli Bankı geosiyasi amillərin əhəmiyyətini etiraf etsə də, qızılının böyük hissəsini ölkəyə geri gətirdiyini və “böhran vaxtı ehtiyatların əlçatanlığını və təhlükəsizliyini artırmaq” istədiyini bildirir. Məlumata görə, Cənub-Şərqi Asiyadan ən azı bir ölkə Çinin planına maraq göstərib.
Moskvanın dərsləri
Son illərin təcrübəsi Pekini daha çevik olmağa vadar edir. Çin Sovet dövründən bəri Rusiyanın tarixini izləyir və öyrənir. Xüsusən də Putinin son onillikdə qurduğu maliyyə dayanıqlılığı diqqət mərkəzindədir: sanksiyalara qarşı “qalaya” çevrilmiş bu model Pekində dollar asılılığının qalması ilə bağlı narahatlıq yaradıb.
Rusiya Mərkəzi Bankının topladığı qızıl — 2014-cü ildə Krımın ilhaqından sonra dollar asılılığını azaltmağa başlayanda qiymətlər hələ aşağı idi — 2022-dən bəri Moskvanın maliyyə sabitliyinin əsas dayaqlarından biri oldu. Qızıl satılmasa da, xaricdə dondurulan valyuta ehtiyatlarının yaratdığı zərbəni yumşaltmağa kömək etdi; üstəlik, müharibənin əvvəlindən bəri qızılın qiyməti iki dəfədən çox artdı.
Britaniyanın XİN-nin sifarişi ilə RAND Europe-un hazırladığı və ötən il dərc olunan hesabatda qızılın Moskva üçün strateji resurs olduğu və müharibə zamanı ticarət əlaqələrinin vacib hissəsinə çevrildiyi vurğulanır. Araşdırmanın rəhbəri Con Kennedinin sözləri ilə, “2022–2023-cü illərdə qızıl iqtisadi qeyri-müəyyənliyə verilən cavab kimi qəbul edilirdi.”
Çin isə ən azı 2015-dən bəri qızıl-valyuta ehtiyatlarını mütəmadi artırır və artıq 11 aydır ardıcıl şəkildə bunu edir. Bu, ABŞ Xəzinədarlığının istiqrazlarına yatırımların azalması fonunda baş verir: iyulun sonunda həcmlər 2015-in sonu ilə müqayisədə 41% aşağı idi.
Bəzi analitiklər Çinin bütün alışlarını açıqlamadığını düşünür. Rəsmi rəqəmlərə görə belə, yığım üçün yer var: Dünya Qızıl Şurası bildirir ki, qızıl Çinin ümumi ehtiyatlarının 9%-dən azını təşkil edir (qlobal orta təxminən 20%-dir). ABŞ-ın qızıl ehtiyatları isə dünyada ən böyüyüdür və Çinin ehtiyatlarını üç dəfədən çox üstələyir.
Sürətli bahalaşma bazarı görünməmiş səviyyələrə daşısa da, yaxın günlərdə qısamüddətli geriçəkmələr olsa belə, artımı dəstəkləyən əsas faktorlar qalır. Mərkəzi banklar diversifikasiyanı davam etdirmək niyyətindədir, özəl investorlar üçün də potensial böyükdür: qızıl təminatlı ETF-lərə yatırımlar hələ 2020-ci ilin pikindən xeyli aşağıdır. Goldman Sachs Group Inc. hesablayır ki, özəl investorların Xəzinədarlıq istiqrazlarının cəmi 1%-i külçələrə keçsə, qızıl 1 unsiya üçün 5000 dollara çata bilər.
“Çin alternativ ödənişlərdən daha böyük inamla danışır,” — Kennedi vurğulayır. — “Bu mənzərədə qızılın rolu həlledicidir.”
