Vergi ödəyicilərinin, mühasiblərin və ümumiyyətlə vergi məsələləri ilə məşğul olan bütün şəxslərin çoxdan gözlədiyi sənəd nəhayət ki, təsdiqləndi.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2020-ci il 28 iyul tarixli 265 nömrəli Qərarı ilə “Riskli vergi ödəyicisinin, o cümlədən riskli əməliyyatların Meyarları” təsdiq edilib.
Bir çox məsələlər, təbii ki, bu Qərarın tətbiqi prosesində müəyyən olunacaq. Bu yazıda yalnız Qərarın müsbət və mənfi tərəfləri haqqında ilkin fikirlərimizi bölüşürük.
Əvvəllər də vergi nəzarəti zamanı “riskli vergi ödəyicisi” və “riskli əməliyyatlar” kimi ifadələrə təcrübədə rast gəlirdik. Lakin, əksər hallarda bu “risk”lər tam açıqlanmadan və fərqli tətbiq olunduğundan mübahisələrə səbəb olurdu. Bu konteksdən baxdıqda, ümid etmək olar ki, bu Qərarın təsdiqi ilə əvvəlki qeyri-müəyyən hallar aradan qalxacaq. Çünki, artıq konkret risk meyarları sənəd üzərində müəyyən edilmişdir.
Əksər inkişaf etmiş ölkələrdə risk amilləri nəzərə alınmaqla vergi inzibatçılığının aparılması təcrübəsi vardır və demək olar ki, uğurla icra olunur. Lakin, burada xüsusi vurğulanmalı cəhət diqqətin əsasən vergi-maliyyə riskləri üzərinə cəlb olunması, qeyri-vergi risk amillərindən isə daha çox nəzarət tədbirləri üçün əsas kimi istifadə edilməsidir.
Məhdudiyyətlər
Xatırladaq ki, riskli vergi ödəyicisi statusunu daşıyan vergi ödəyicilərinə Vergi Məcəlləsində bir sıra məhdudlaşdırmalar nəzərdə tutulur və bunlar 2020-ci ildə qüvvəyə minən dəyişikliklərdə öz əksini tapmışdır. Bunlar aşağıdakılardır:
- vergi öhdəliklərinin benefisiar şəxsin (faydalanan şəxsin) üzərinə qoyulması;
- gəlirdən çıxılan xərclərin qəbul edilməməsi;
- ödənilmiş ƏDV-nin əvəzləşdirilməsinə yol verilməməsi;
- Riskli vergi ödəyiciləri barədə məlumatın kommersiya və (və ya) vergi sirri olmayan məlumat hesab edilməsi;
- növbədənkənar səyyar vergi yoxlamasının və operativ vergi nəzarəti tədbirinin aparılmasına əsas verməsi;
- vergi orqanının vergini ödənildiyi tarixədək hesablamaq hüququnun olması;
- vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi müddətinin uzadılmaması;
- artıq ödənilmiş məbləğlərin yalnız vergi nəzarəti tədbirləri tam başa çatdıqdan sonra qaytarılması.
Proses
Vergi ödəyicisinin riskli olması müvafiq qərarla təsdiqlənəcək və bu qərarın çıxarılmasına əsas verən hal və ya hallar məlum olacaq. Nəticə etibarilə, vergi ödəyicisi tərəfindən həmin halın və ya halların aradan qaldırılması onun riskli ödəyici siyahısından çıxarılması ilə bağlı müvafiq qərarın qəbul edilməsinə əsas vermiş olacaq.
Şəxsin riskli vergi ödəyicisi siyahısına düşməsi və bu siyahıdan çıxarılması barədə məlumatlar Dövlət Vergi Xidmətinin rəsmi internet saytında dərc ediləcək. Həmçinin, riskli vergi ödəyici barədə məlumat elektron qaimə-faktura sistemi vasitəsilə aparılan əməliyyatlar zamanı xəbərdarlıq xarakterli bildirişlərdə əks olunacaq.
Burada ən böyük narahatçılıq onda ibarətdir ki, hər hansı vergi ödəyicisinin riskli olması barədə müvafiq qərarlar çox güman ki müəyyən kompüter alqoritmi ilə avtomatlaşdırılacaq və tam araşdırılmadan bütün hallara tətbiq olunacaq.
Riskli ödəyicilərin və riskli əməliyyatların meyarları
Qərarda riskli əməliyyatların meyarları ayrıca qeyd edilsə də (3-cü bənd), faktiki olaraq istənilən hüquqi nəticələr yekun olaraq şəxslərə (riskli ödəyicilərə) qarşı tətbiq olanacaq. Bu səbəbdən, bütün halları birləşdirərək (və qısaldılmış şəkildə) ödəyicilərə münasibətdə təhlil edirik.
Qərara əsasən, aşağıdakı meyarlardan ən azı birinə cavab verən vergi ödəyicisi riskli vergi ödəyicisi hesab olunacaq:
- Riskli əməliyyatlar aparan şəxs olduqda, yəni:
a). vergi ödəyicilərinin təqdim etdiyi elektron qaimə-fakturalarda aldığı və ya idxal etdiyi mal çeşidlərindən fərqli mal çeşidlərinin göstərildiyi aşkar edildikdə;
b). vergi ödəyicilərinin aldığı və ya idxal etdiyi malların həcmindən artıq həcmdə mallar təqdim etməsi halı aşkar edildikdə (artıq həcmdə təqdim edilmiş mallara münasibətdə).
2. Vergi nəzarəti zamanı əmtəəsiz əməliyyatlar aparması aşkar edildikdə
Əmtəəsiz əməliyyat anlayışını Vergi Məcəlləsinin 13.2.81-ci maddəsi açıqlayır. Həmin maddəyə görə “əmtəəsiz əməliyyat – vergi nəzarəti tədbiri zamanı aşkarlanan, başqa əməliyyatı pərdələmək məqsədilə aparılan və faktiki olaraq mallar, işlər və xidmətlər təqdim edilmədən mənfəət əldə etmək məqsədilə rəsmiləşdirilən əməliyyatlardır”.
Burada əsas diqqət yetirilməli məqam qeyd olunan əməliyyatların vergi nəzarəti zamanı aşkarlanmasıdır. Bildiyimiz kimi, vergi nəzarəti tədbirləri dedikdə, konkret olaraq vergi yoxlamaları (səyyar və kameral) və operativ vergi nəzarəti başa düşülür.
3. İdxalatçının, istehsalçının və ya idxalatçı olmayan ticarət fəaliyyəti həyata keçirən şəxsin vergi orqanında qeydiyyatda olan anbarı (o cümlədən icarəyə götürdüyü anbarı) və ya digər təsərrüfat obyekti[1] olmadıqda və yaxud qeydiyyatda olan anbarın və ya digər təsərrüfat obyektinin sahəsi ilə idxal və ya əldə edilən malların həcmi uyğunluq təşkil etmədikdə (digər şəxslər üçün sifariş əsasında gətirilən və bilavasitə sifarişçilərə təhvil verilən mallar və hər bir sifarişçi üzrə sifarişin məbləği barədə məlumatların vergi orqanına təqdim edildiyi hallar istisna olmaqla)
Başqa sözlə, malı olub, anbarı olmadıqa, yaxud mövcud anbarın ölçüsü (sahəsi) malların həcminə uyğun gəlmədikdə. İstisna halı isə yalnız birbaşa sifarişçilərə təhvil verilən mallarla bağlıdır.
Bu bəndin tətbiqi çox güman ki, xeyli suallar doğuracaq. Belə ki, malın həcmi ilə anbar sahəsinin uyğun gəlməməsi nə iqtisadi, nə də hüquqi baxımdan pozuntu deyil, sadəcə təşkilati uyğunsuzluqdur. Bəli, bu fakt müəyyən suallar doğura bilər. Lakin, sırf bu fakta görə avtomatik olaraq ödəyicini riskli hesab etmək doğru deyil. Çünki, bir vergi ödəyicisinin əldə etdiyi (idxal, istehsal etdiyi) malın həcmi məlumdursa və bu vergi orqanı tərəfindən də tanınırsa, artıq burada vergi-maliyyə riskindən söhbət gedə bilməz. Eyni zamanda, müvafiq malların saxlanılması üçün hansı ölçüdə sahənin tələb olunmasına dair əlavə bir meyar (dövlət standartı) müəyyən olunmadan bu bəndin tətbiqi xeyli suallar döğuracaq.
4. vergi ödəyicisi tərəfindən əldə edilmiş və fəaliyyət növünə (fəaliyyət növlərinə) uyğun olmayan malların (vergi ödəyicisi tərəfindən öz təsərrüfat fəaliyyətində istifadə edilməsi üçün əldə etdiyi ofis ləvazimatları, inventar və digər bu kimi aktivlər istisna olmaqla) vergi nəzarəti zamanı sənədləşdirilmədən təqdim olunması aşkar edildikdə;
Başqa sözlə, vergi nəzarəti tədbirləri zamanı vergi ödəyiciləri tərəfindən əldə edilmiş və fəaliyyəti ilə bağlı olmayan malların sənədləşdirmədən təqdim edilməsi faktlarının aşkar olunması həmin vergi ödəyicisinin riskli olduğu barədə Qərar çıxarmağa əsas verəcək.
Ümumiyyətlə, bəzi istisnalarla, hər bir vergi ödəyicisi, fəaliyyəti ilə əlaqədar olub-olmamasından asılı olmayaraq əldə etdiyi və təqdim etdiyi malların uçotunu aparmalıdır. Lakin, burada vergi ödəyicisinin hüquqi statusundan – konkret olaraq hüquqi və ya fiziki şəxs olmasından asılı olaraq fərqli məqamlar ola bilər. Belə ki, hüquqi şəxs hər bir halda aldığı və təqdim etdiyi malları sənədləşdirməli olduğu halda, fiziki şəxsin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı olmayan malların alqı-satqısının rəsmiləşdirilməsi üçün sənədləşdirmə tələb olunmur (cüzi istisnalar çıxmaq şərtilə, məs., vergitutma obyekti yaradan daşınan və daşınmaz əmlakın təqdim edilməsi, müəyyən hallarda icarəsi və s.). Buna görə fiziki şəxsin fəaliyyət növünə uyğun olmasa belə əldə etdiyi malları rəsmiləşdirilmədən təqdim etdiyi hallar risk baxımından qiymətləndirilərkən bütün bu nüanslar nəzərə alınmalıdır.
Digər tərəfdən, bu bənddə ən önəmli məsələ heç bu uyğunsuzluq da deyil. Malların sənədləşdirilmədən təqdim oluması ilə bağlı Vergi Məcəlləsi artıq konkret məsuliyyət tədbirləri nəzərdə tutur. Əgər qeyd olunan fakt aşkar olunmuşdursa və bununla əlaqədar konkret sanksiya da tətbiq edilmişdirsə, əlavə məhdudlaşdırıcı mexanizmləri tətbiq edərək çoxtərəfli maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti zəncirini tormozlamağın nə mənası var? Həm də təsdiqlənməmiş ehtimal üzərindən…
5. vergi ödəyicisinin satış məqsədləri üçün son 6 ay üzrə (vergi ödəyicisinin malların mövsümi xarakterindən asılı olaraq, habelə əvvəlcədən sifariş edilən və müqavilədə (razılaşmada) müəyyən edilən müddətdə təhvil verilməsi nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla) idxal etdiyi və ya əldə etdiyi malların həcmi onun müvafiq dövr üzrə dövriyyəsindən azı 3 dəfə artıq olduqda;
Qərarın bu bəndinə əsasən, əgər bir vergi ödəyicisi son 6 ay ərzində fərz edək ki, 1000 manatlıq mal əldə edib və həmin son 6 ay ərzində 300 manatlıq mal təqdim edibsə, bu zaman onun barəsində riskli ödəyici olması ilə bağlı Qərar çıxarılacaq. Təsərüffat obyekti ilə bağlı qeyd etdiyimiz vəziyyət burda da meydana çıxır. Əvvəla sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hər vergi ödəyicisinin əsas məqsədi daha çox mal satmaq və nəticədə gəlir götürməkdən ibarətdir. Az mal satmaq, məntiqi olaraq heç vaxt təsərrüfat subyektinin marağında ola bilməz. Burada iki potensial halın olması mümkündür:
- Əldə edilmiş mallar hər hansı bir səbəbdən satıla bilmir;
- Əldə edilmiş mallar sənədləşdirilmədən satılır.
Birinci hal vergi ödəyicisinin iradəsindən asılı olmayaraq baş verir və burada heç bir qanun pozuntusu əlaməti yoxdur. Dolayısıyla da hər hansı mənfi hüquqi nəticələrə səbəb olmamalıdır.
İkinci hal isə yuxarıdakı bəndlə bağlı şərhdə qeyd etdiyimiz kimi, qanunvericiliklə sanksiyalaşdırılıb və təsdiqlənmədiyi halda əlavə məhdudlaşdırıcı tədbirlərə gərək yox idi.
6. yuxarıda qeyd edilmiş meyarlar üzrə riskli vergi ödəyicisi olan fiziki şəxsin icra orqanının rəhbəri və ya təsisçisi olduğu hüquqi şəxs;
Bu müddəaya əsasən, əgər bir fiziki şəxs barəsində onun riskli vergi ödəyicisi olması barədə Qərar çıxarılmışdırsa və o, hər hansı hüquqi şəxsin icra orqanının rəhbəri və ya təsisçisidirsə, həmin hüquqi şəxs də nəticə etibarilə riskli hesab olunacaq.
7. yuxarıda qeyd edilmiş meyarlar üzə riskli vergi ödəyicisi olan hüquqi şəxsin icra orqanının rəhbərinin və ya təsisçisinin təsis etdiyi və ya icra orqanının rəhbəri olduğu hüquqi şəxs;
Bu müddəaya əsasən, fərz edək ki, əgər bir “A” hüquqi şəxsi barəsində onun riskli vergi ödəyicisi olması barədə Qərar çıxarılmışdırsa, bu hüquqi şəxsin icra orqanının rəhbəri və ya təsisçisinin təsis etdiyi və ya icra orqanının rəhbəri olduğu başqa bir “B” hüquqi şəxsi də riskli hasab olunacaq.
8. beşdən çox hüquqi şəxsin icra orqanının rəhbəri olan fiziki şəxslər və onların icra orqanının rəhbəri olduğu hüquqi şəxslər.
Bu müddəada nəzərdə tutulur ki, əgər bir fiziki şəxs eyni zamanda beşdən çox hüquqi şəxsin icra orqanının rəhbəridirsə, bu zaman həmin fiziki şəxs və icra orqanının rəhbəri olduğu hüquqi şəxslər hasab olunacaqlar.
“Riskli” ifadəsinin vergi ödəyicisin işgüzar nüfuzuna təsiri barədə
Vergi münasibətlərində “risk” anlayışı vergi ödəyicisinin özü ilə yox, məhz onun fəaliyyəti ilə bağlıdır. Yəni risk yaradan amillər vergi ödəyicisinin subyektiv statusu ilə deyil, onun fəaliyyəti ilə əlaqədardır. İqtisadi fəaliyyətində pozuntu ehtimalının olmasına görə hansısa hüquq münasibətinin subyektinin şəxsinə qarşı “riskli” damğasının vurulması və bunun siyahı şəklində yayılması, həmin ödəyicinin işgüzar nüfuzuna çox ciddi xələl gətirə bilər.
Təbii ki, fəaliyyətindəki hər hansı hüquq pozuntusuna görə qanun qarşısında məsuliyyəti məhz vergi ödəyicisi özü daşıyır. Ancaq bu fəaliyyətlə əlaqədar meydana çıxan hər hansı qüsurun adının təsərrüfat subyektinin öz adına “bağlanmasına” əsas vermir. Burada söhbətin vergi münasibətlərindən getdiyini unutmamaq lazımdır. O münasibətlər ki, predmetini məhz vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti təşkil edir.
İkinci məsələ mövcud olan risklərə münasibətdə vergi ödəyicisi üçün sanki qanun pozuntusu faktı təsdiqlənmiş kimi hüquqi nəticələrin yaradılmasıdır. Risk (iqtisadi risk) anlayışı ilə bağlı ümumi qəbul olunmuş əsas fikir budur ki, “risk, arzuolunmaz bir hadisənin baş vermə, yaxud gözlənilən bir hadisənin baş verməməsi ehtimalıdır”.
Başqa sözlə, risk ehtimaldır. Baş vermis, təsdiqlənmiş fakt deyil. Risk, hər hansı bir işin, hərəkətin nəticəsinə 100% dəqiqliklə əmin olmadıqda meydana çıxır Məhdudlaşdırıcı hüquqi-iqtisadi nəticələr yaradacaq hüquqi hökmün verilməsi üçün bu hökmü şərtləndirən faktın təsdiqlənmiş olması vacibdir. Bir faktın olma ehtimalı onun olmaması ehtimalı ilə bərabər ola bilər. Bu səbəbdən, ehtimala əsaslanaraq vergi ödəyicisini cəzalandırmaq (məhdudlaşdırıcı tədbirlər ödəyici üçün məhz cəzadır) Vergi Məcəlləsində də təsbit olunmuş təqsirsizlik prezumpsiyasını pozmuş olur.
Belə vəziyyətlərdə hesab edirik ki, ən doğru və effektiv seçim vergidənyayınma riski – ehtimalı olan vergi ödəyicilərinin müəyyən hüquqlarının məhdudlaşdırılması yox, ehtimal olunan qanun pozuntusu faktlarının baş verməsini təsdiq və ya inkar edəcək nəzarət tədbirlərinin gücləndirilməsi ola bilərdi.
Kompüter alqoritminə əsasən avtomatlaşdırılmış qərarlar əsasında riskli hesab edilən vergi ödəyicilərinin maliyyə itkilərinə məruz qalmaq ehtimalı yüksəkdir, bunun isə biznes mühitinə təsirləri mənfi ola bilər.
Hər hansı ehtimala qarşı dolayı mübarizə aparıb (xüsusilə vergi mexanizmi vasitəsilə) nəticə etibarilə sahibkarlıq fəaliyyətinə mənfi iqtisadi təsirlər yaratmaqdansa, həmin ehtimalın yaranmasına səbəb olan qeyri-iqtisadi amillərə qarşı birbaşa, özü də sərt mübarizə aparmaq (qeyri-vergi vexanizmlərindən də istifadə etməklə) daha səmərəli və ədalətli olardı. Çünki, belə tədbirlərin həyata keçirilməsində elan olunan məqsəd fiskal yox, şəfaf, əlverişli və ədalətli vergi mühitinin yaradılması kimi qeyri-fiskal hədəflər olduğundan, bu istiqamətdə aparılan işlərin nəticəsi də məhz səmərəliliklə, effektivliklə ölçülür.
Ümid edirəm ki, vergi orqanları bu mexanizmin düzgün tətbiqi, məqsədinə uyğun şəkildə icrası ilə bağlı hər hansı problemlə üzləşməyəcək. Və bu mexanizm doğrudan da şəffaf, ədalətli vergi mühütinin yaradılmasında əsas amillərdən biri kimi özünü doğruldacaqdır.
Fariz Yadigarov
EKVİTA şirkətinin vergi məsələləri üzrə meneceri
[1] Hesab edirik ki, Qərarın mətnində (və Vergi Məclləsini özündə) “obyekt” və “subyekt” sözlərinin sinonim kimi istifadə olunması uğursuzdur. Mətni sadələşdirkmək məqsədilə “subyekt” sözünü bu məqaləmizdə istifadə etmirik.
