Sizə şahmat haqqında maraqlı, seçmə faktları təqdim etmək istərdik.
1. Şahmat sözünün mənşəyi
Şahmat öz mənşəyini 6-cı əsrin qədimi hind “çaturanqa” oyunundan götürüb, bu söz qədim sanskrit dilindən ”dörd qoşun bölməsi” kimi tərcümə olunur, bu qoşun özündə piyada, süvarilər, fil dəstələri və cəng arabalarını (qədimdə: iki təkərli müharibə arabası) əhatə edir.
Öz növbəsində bu dəstlərə şahmatda piyada, at, fil və top fiqurları ilə təmsil olunur.
7-ci əsrdə bu oyun İrana gəlir və onun adı dəyişdirilərək “şahranc” olur. Şahmat sözü isə oyunun məhz fars dilli versiyasında əmələ gəlmişdir. Oyunçular rəqibin şahına həmlə etdikdə “Şah” (dövləti şah idarə etdiyinə görə(kral)) və “Şah mat” (fars dilində “şah öldü” deməkdir) deyirlər.
2. Hamını aldadan şahmat avtomatı
1770-ci ildə macar ixtiraçı Volfanq fon Kempelson şahmat avtomatını yaratmışdı. Bu maşın insan boyunda olan “türk” formasında idi, o iri oduncaq şkafın arxasında oturmuşdu, bu şkafın qapıları açılanda insanlar olduqca mürəkkəb mexanizmləri seyr edə bilərdi.
Mexaniki əl fiqurları şahmat lövhəsi üzrə hərəkət etdirirdi və həmin dövrdə Napaleon Bonapart və Bencamin Franklin kimi məşhur rəqibləri məğlub edə bilmişdi.
Üstündən neçə illər ötdükdən sonra məlum olmuşdu ki, şahmat avtomatı əslində heç də robot deyilmiş. Avtomatın içərisində onu idarə edən insan varmış. Şkafın içərisindəki mexanizmlər tamaşaçılara nümayiş etdiriləndə, həmin insan gizlənirmiş.
3. Ən qısa və ən uzun şahmat partiyaları
Ən qısa şahmat partiyası, “Fool’s Mate” və ya “iki gedişə mat” adlanır. O növbəti gedişlərdən ibarətdir: 1) f3 e5 və 2) g4 Qh4++. Heç-heçə və məğlubiyyət hətta oyun başlamazdan öncə də baş tuta bilər. Bu oyunçunun turnir cədvəlində tutduğu mövqedən asılı ola bilər, həmçinin oyunçu oyuna gəlmədikdə ona texniki məğlubiyyət verilir.
Ən uzun şahmat partiyası 1989-cu ildə Belqradda İvan Nikoliç və Qoran Arsoviç arasında oynanılıb. Oyun 20 saat, 15 dəqiqə davam edib, oyun ərzində 269 gediş edilib və o, heç-heçə başa çatıb. Nəzəri baxımdan partiya daha uzun da davam edə bilər, amma 50 gediş qaydasının tətbiqindən sonra, bu sayı müəyyən qədər azaltmaq mümkündür.
4. Şahboks
Harri Kasparov bir dəfə söyləmişdi ki, “şahmat beynin işgəncəsidir”. Görünür məhz buna görə kimsə şahmatı fiziki sınaqlarla birləşdirərək, şahboks yaratmaq qərarına gəlib. Hollandiyalı rəssam İpe Rubinqstal şahboksun təməlin qoyanlardan biridir, o bu ideyanı ilk dəfə şahmat və boks haqqında olan komiks-kitabında görmüşdür
Şahboksda şahmat və boksun raundları bir-birini əvəzləyir və onun devizi belə səslənir: “döyüşlər rinqdə baş verir, müharibələr isə lövhələr üzərində aparılır”. Şahboks getdikcə daha çox populyarlıq əldə edir və Dünya şahboks təşkilatının nəzarəti altındadır.
5. Dinamik vəzir
Şahmatdakı vəzir və ya kraliça fiqurları bütün şahmat tarixi ərzində bir sıra dəyişikliklərə məruz qalmışdır. İlk öncə o, yalnız bir xana irəli gələ bilir və yalnız diaqonal üzrə hərəkət edirdi, daha sonra isə o, iki xananı aşa bilir, sonra isə hətta at kimi hərəkət etməyə başlamışdı.
Amma indi bu fiqur, həm diaqonal, həm də horizontal hərəkət edir (yalnız at kimi hərəkət edə bilmir). Əvvəllər o yalnız, məsləhətçi, müşavir, kralın baş naziri, yəni şahin vəziri idi. İndi isə o şahmatın ən vacib fiquru hesab olunur.
6. Gözübağlı şahmat
Gözübağlı şahmat elə oyun növüdür ki, bu zaman oyunçu bütün gedişləri şahmat lövhəsinə baxmadan edir. Bir qayda olaraq oyunda fiqurların yerini dəyişməyə kömək edən vasitəçi iştirak edir.
Gözübağlı şahmat oynamaq qabiliyyəti bir çox güclü şahmatçıların sahib olduğu, olduqca heyrətləndirici bir xüsusiyyətdir. Gözübağlı şahmat üzrə rekordçulardan biri macar şahmatçı Fleş Yanoşdur. O, gözü bağlı şəkildə eyni anda 52 rəqibə qarşı oynamış və bu oyunlardan 32-də qalib gəlmişdir.
7. Məhdudiyyətsiz imkanlar
Üç gedişdən sonra qarşı tərəflərin hər birinin 9 milyon mümkün pozisiya yaratmaq imkanı vardır. Amerikan riyaziyyatçı təkrarlanmayan şahmat partiyalarının minimal sayını hesablamağa çalışmış və Şennon rəqəmini almışdır.
Bu rəqəmə əsasən mümkün unikal partiyaların sayı bütün kainatdakı atomların sayını üstələyir. Əgər atomların sayı 10^79 olaraq qiymətləndirilirsə, onda unikal şahmat partiyalarının sayı 10^120 olaraq hesablanmışdır.
8. Kompüter şahmatlarının gücü
Şahmat kompüterləri bu gün şahmat dünyasının vacib bir hissəsinə çevrilmişdir. Bir zamanlar dünya çempionu olmuş və ən güclü oyunçulardan biri hesab olunan Harri Kasparov 1997-ci ildə Deep Blue adlı kompüterə uduzanda bu onun üçün şok olmuşdu. Nəzərə alsaq ki, üstündən uzun müddət keçib və texnologiya xeyli irəliləyib, onda bu gün kompüterlər daha yaxşı şahmat oynamalıdır.
2006-ci ildə isə dünya çempionu Vladimir Kramnik Deep Fritz kompüteri tərəfindən məğlubiyyətə uğradılıb, bu isə şahmat kompüterlərinin gücünü bir daha ortaya qoydu. Bu gün kompüter proqramları əksər hallarda oyunçular tərəfindən keçirilmiş oyunların təhlili və öz qabiliyyətlərini təkmilləşdirmək məqsədi ilə istifadə olunur. Onları adətən qrossmeysterlər ilə bərabər səviyyədə tuturlar.
9. Şahmat saatları — yatmamaq üçün
Əvvəllər şahmat saatsız oynanılırdı. Bu zaman oyunçular oyunu saatlarla və günlərlə uzadır, öz rəqiblərini əldən salmağa çalışırdılar. 1851-ci ildə şahmat turniri zamanı hakim qeydə almışdı ki, partiya nəhayətdə oyunçuların hər iksinin yuxuya getməsinə görə yarımçıq qalaraq, başa çatmamışdı.
Bu hadisədən bir il ötdükdən sonra beynəlxalq turnirlərdə qum saatlarından istifadə edərək, vaxta nəzarət etməyə başladılar. 1883-cü ildə isə Tomas Uilson tərəfindən ilk mexaniki şahmat saatları yaradıldı.
10. Şahmat və bizim beynimiz
Psixologiyada şahmat yaddaşı gücləndirmək üçün əla bir vasitə kimi tez-tez xatırlanır. Bu həmçinin çətin tapşırıqları həll etmək və yeni ideyalar yaratmaq imkanı verir.
Təəccüblü deyil ki, Altsqeymer xəstələrinə ona qarşı mübarizə metodu kimi şahmat oynamağı tövsiyə edirlər.
Bir çoxları hesab edir ki, şahmat təbiətdən, yəni anadan gəlmə yüksək talant və intellektual qabiliyyətə malik olan insanlar üçün bir oyundur. Bu müəyyən qədər həqiqətdir, amma həm də şahmat oynayaraq öz intellektual qabiliyyətini yüksəltməyin mümkün olması da doğrudur. Bundan əlavə araşdırmalar göstərir ki, şahmat beynin hər iki yarımkürəsinin fəaliyyətini akitvləşdirir, yaradıcılıq qabiliyyətini, diqqəti cəmləməyi, tənqidi düşüncə tərzini və oxumaq vərdişlərini təkmilləşdirir.
