İqtisaçı-ekspert Natiq Cəfərli deyir ki, Türk lirəsinin dəyərdən düşməsinin bir çox səbəbləri var: 1) R.T.Ərdoğanın Mərkəzi Bankın müstəqilliyinin ləğv etməsi, faiz endiriminə məcbur etməsi, 2) Türkiyənin ticarət balansında enerji daşıyıcılarının qiymətinin yüksəlməsinə görə mənfi saldonun artması, 3) Turizm gəlirlərinin, bu sektorun gətirdiyi valyuta həcminin azalması, 4) Türkiyənin xarici siyasətində yaşanan dalğalanmalar, 5) Son 2 ildə AKP hökumətinin 1 trilyon lirə həcmində süni kreditləşmə artmına getməsi, 6) Türkiyənin, əsas da özəl sektoriunun böyük xarici borcunun olması.
Bu fonda Prezident Rəcəb Teyyub Ərdoğanın 10 Qərb ölkəsinin səfirlərinin ölkədən qovması açıqlaması türk lirəsinə daha da pis təsir etdi. Bu gecə Asiya birjaları açılan kimi 1 dollar 9 lirə 84 qruş oldu, indilərdə, bu yazını yazarkən türk lirəsi 5-ci günə (son iş gününə) olan məzənnədən 1,38% dəyər itirir, 1 dollar 9 lirə 74 quruşa bərabərdir.
Sual yaranır: Ərdoğan indiki şəraitdə Qərblə qarşıdurmanın lirənin daha da ucuzlaşdıracağını bilmirdimi ki, 10 səfirlə bağlı belə sərt açıqlama verdi? Bilirdi, dəqiq bilirdi, amma onun komandasının son illər qurmağa çalışdığı bir hekayə var – “dış mihraklar”, yəni xarici qüvvələr Türkiyəyə qarşı iqtisadi sabotajla məşğuldur deyə iqtisadiyyatda problemlər olur, lirə ucuzlaşır. İndiki kəskin devalvasiyanın səbəbini daxildə aparılan səhv siyasətdən yayındırmaq üçün yeni kəskin qarşıdurma lazım idi. Təəssüf ki, hələ də Türkiyə cəmiyyətinin az olmayan bir hissəsi bu “hekayəyə” inanır, problemlərin sistemdən, alınan qərarlardan deyil də, xarici düşmənlərdən qaynaqlandığını düşünürlər. AKP də bunu bilir, məhz bu yöndə hekayə qurmağa çalışır, amma çox təhlükəli siyasi gedişdir – Türkiyə seçicisinin böyük əksəriyyəti cüzdanına görə səs verir, dolanışığına görə qərar verir. Buna görə də, belə davam edəcəksə növbəti seçkilərdə AKP-nin vəziyyəti yaxşı olmayacaq.
O ki, qaldı bizdə manatın alıcılıq qabilliyətinin düşməsi prosesi çox sürətlə gedir, bu devalvasiya mənasına gəlmir. Azərbaycan manatının məzənnəsi birjalarda müəyyən olunmur, inzibati qaydada Mərkəzi Bank və hökümət tərəfindən müəyyənləşdirilir. Uzun müddətdir ki, Azərbaycanda valyuta bazarı özünü sabit şəkildə göstərir. Ona görə də dünyada və qonşuda gedən proseslərin bizə birbaşa təsiri yoxdur. Amma manatın dəyərdən düşməsi alıcılıq qabiliyyətində özünü büruzə verir. Manatın alıcılıq qabiliyyəti kifayət qədər düşür, bunun özü də ən azı devalvasiya qədər təhlükəli bir məsələdir.
Neftin qiymətinin 85-86 dolllar olduğu dövrdə Mərkəzi Bank və Azərbaycan höküməti hansısa bir formada məzənnə dəyişikliklərinə getməz. Amma bu da məlumdur ki, uzun müddət eyni bir məzənnə rejimində qalmaq da mümkün deyil. Bir müddətdən sonra növbəti illərdə istər-istəməz manatın məzənnəsi ilə bağlı müəyyən qərarların alınması lazım olacaq, bu da, daha çox neft qiymətlərindən asılı olacaq. Neftin qiyməti aşağı düşməyə başlayanda manata da təhlükə çoxalacaq, amma bu tək neftlə də bağlı deyil – Ölkənin xərcləri ciddi şəkildə artacaq, bu xərcləri qarşılamaq, hökumətin prioritet elan etdiyi turizmi, qeyri-neft seçkrorunun ixaracatını artırmaq üçün də devalvasiya lazım olacaq.
Müəllif: Natiq Cəfərli
