Çox yüksək gəlirə malik insanların əxlaqi keyfiyyətləri uzun illərdir ki, elm adamlarını təqib edir. Yüksək profilli araşdırma göstərir ki, bir insan nə qədər varlı olarsa, konfeti uşağın əlindən almaq və ya işıqforda piyadanın keçməsinə icazə verməmək ehtimalı bir o qədər yüksəkdir. Gəlin, əxlaq və sərvət arasındakı əlaqəyə dair başqa hansı araşdırmaların olduğuna nəzər yetirək.
Mədəniyyət və incəsənət əsrlər boyu deyir ki, var-dövlət insanları acgöz və xoşagəlməz məxluqlara çevirir, təvazökar personajlar isə çox vaxt hamının sevimlisinə çevrilir və hekayənin sonunda zənginləşir (bu sərvətin sonradan onları korlayıb-korlamadığı bəlli deyil). Hətta dünya dinləri bəzən yoxsulluğu zənginlikdən üstün tutur.
Bəşəriyyət niyə varlılarda bir problem olduğunu sübut etməyə bu qədər israrlıdır? Problem həqiqətən varlılardır?
Bu və ya digər şəkildə bu məsələyə həsr olunmuş araşdırma son dərəcə ziddiyyətlidir. Məsələn, Paul Piff və onun Miçiqan Universitetindəki həmkarları 2012-ci ildə apardıqları araşdırmada belə nəticəyə gəliblər ki, yuxarı təbəqədən olan insanlar özlərini daha qeyri-etik aparır və qanunları pozmağa meyllidirlər. 2023-cü ildə sosioloqlar Piffin tədqiqatının empirik məlumatlarını yenidən yoxlamaq, eləcə də eksperimentin bir hissəsini təkrarlamaq qərarına gəldilər və sosial statusla qeyri-etik davranış arasında əlaqə olduğuna dair heç bir dəlil tapmadılar.
Bu və ya digər şəkildə, həsəd apardığımız əzmkarlıqla elm adamları varlıların guya bir körpədən konfet oğurlaya bildikləri iddiasını təsdiqləməyə və ya təkzib etməyə çalışırlar.
“Varlı axmaq” sindromu
Paul Piffin təcrübələrindən birində otağa bir qab konfet qoyulur və iştirakçılardan onları götürməmək istənilir, çünki konfet guya uşaqlar üçün nəzərdə tutulur. Təcrübə göstərib ki, varlı insanlar daha çox konfet götürürlər.
Komanda belə qənaətə gəlib ki, sərvət artdıqca insanlar empatiya qabiliyyətini itirməyə meyllidirlər. Bununla belə, bu nəticələr sual altındadır – sərvət və etik davranış arasında əlaqə nə Leypsiq Universitetində, nə də Stenfordda tapılmadı. Tədqiqatçılar Piffdən eksperimentlərin nəticələrini saxtalaşdırmaqdan şübhələnmirlər, ola bilsin ki, 2012-ci ildə zənginlər indikindən fərqli davranıblar. Məsələn, pandemiyanın bizi daha empatik və mərhəmətli etdiyinə dair artıq sübutlar var.
2016-cı ildə aparılan sorğu araşdırması göstərib ki, sosial statusu yüksək olan insanlar başqalarına daha az diqqət yetirirlər və özlərini çox düşünürlər. 2010-cu ildə aparılan daha bir təcrübəyə əsasən, sosial statusu aşağı olan insanlar yüksək gəlirli şəxslərə nisbətən başqalarının duyğularını daha yaxşı oxuyurlar, 2008-ci ildə isə tədqiqatçılar daha çox gücə malik insanların başqalarının problemlərinə daha az mərhəmət göstərdiyini aşkar ediblər. Bundan əlavə, 2019-cu ildə Piffin təcrübələrindən biri ABŞ-də təkrarlandı və onun nəticələri təsdiqləndi: 2012-ci ildə olduğu kimi, daha bahalı avtomobillərin sürücüləri piyadalara daha az yol verirdilər.
Norveç alimlərinin 67 ölkədə 46 000 insanın məlumatlarını araşdıran tədqiqatı da maraqlı nəticələr göstərib. Məlum olub ki, aşağı gəlirli mühitdə böyüyən insanlar daha çox xeyriyyəçilik üçün pul bağışlayırlar və başqaları üçün yaxşı işlər görməyə meyllidirlər.
Zənginlərin niyə daha “xəsis” olduğu sualı başqalarının hesabını ödəməyə imkan verən “Venmo” ödəniş xidməti istifadəçilərini də maraqlandırıb. Bəzi istifadəçilər qeyd ediblər ki, onlar ən çox zəngin dostlarından sorğular alırlar, hətta kiçik məbləğlər üçün belə (məsələn, bir fincan qəhvə).
Varlıların davranış nümunələri mövzusunda alimlər və digər ekspertlər artıq təəccüblənmirlər. Onlar bu fenomen üçün olduqca başa düşülən izahatlar tapırlar. “Sudden Money Institute” konsaltinq şirkətinin qurucusu Syuzan Bredli izah edir ki, bu, təcrid hissi ilə bağlı ola bilər: “Varlı insanların ətrafında sözün əsl mənasında tayı-bərabəri olmur. Bu səbəbdən varlılar başqalarının onlarla yalnız pul üçün ünsiyyət qurduqlarından şübhələnməyə başlaya bilərlər”.
Bundan əlavə, Los-Ancelesdəki Kaliforniya Universitetindən olan Hel Herşfildin dediyi kimi, hər şeyi pulla həll etmək imkanı insanların dostları ilə təmənnasız ünsiyyət qurmaq bacarığını itirməsinə səbəb olur.
“Transaksiya münasibətləri vərdişi həyatın fərqli bir əsasda qurulmalı olan sahələrinə nüfuz edir”, – deyə mütəxəssis vurğulayır.
Yazıçı və psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru Kristofer Rayan köşə yazısında “varlı axmaq sindromu”ndan danışır. Rayan bu sindromun mənşəyi ilə bağlı öz nəzəriyyəsini irəli sürür: “Bəlkə, varlı axmaqlar bu cür yaradılmayıblar? Bəlkə, bu, daye, idman və kürü qəbulunun nəticəsi deyil?”.
O, həmçinin hesab edir ki, pisliyin kökü istər-istəməz var-dövlətdən yaranan təcriddir. “Pulumuz olanda çoxumuz nə edirik? Avtobusa minməmək üçün maşın alırıq. Səs-küylü qonşulardan uzaqlaşmaq üçün hasarın arxasındakı evə köçürük. Biz özümüzü riskdən, səs-küydən və narahatlıqdan qorumaq üçün puldan istifadə edirik. Rahatlıq naminə təsadüfi görüşlər, yeni musiqilər, başqalarının gülüşü və yad insanlarla könüllü əlaqə imkanlarını kəsirik”, – Kristofer Rayan yazır.
Psixoterapevtlər də varlı insanların əziyyət çəkdiyi təcrid və paranoyyadan danışırlar. Onların fikrincə, ultravarlılar dostlarının və sevdiklərinin motivlərinə həddindən artıq şübhə ilə yanaşırlar.
Şəfqət yükü
Eyni zamanda, varlı dostların “xəsisliyi” ilə bağlı fikirlər insanların problemi deyil, sadəcə olaraq şişirdilmiş gözləntilərin nəticəsidir. Kristofer Rayan deyir ki, varlılar daim müxtəlif xahişlərlə üzləşirlər ki, bu, kasıb insanlara yaddır: “Əgər ətrafınızdakılardan daha varlı hesab olunursunuzsa, tez-tez “yox” deməli olursunuz. Və təbii ki, hər bir imtina eqoizm və ya xəsisliyin təzahürü kimi qəbul ediləcək”, – Kristofer yazır.
Pulun özü insanı nə səxavətli, nə də tamahkar etmir, əksinə, insanın ona münasibəti xarakteri “kristallaşdırır”. Pul – bizim tərbiyəmiz, dəyərlərimiz, öyrənilmiş normalarımız, dəbdə olan prososial tendensiyalardan xəbərdarlığımız haqqında məlumat verən lakmus kağızdır.
Eyni zamanda, 2017-ci ildə Kaliforniya Universitetində aparılan bir araşdırma, varlı insanların özləri və ya nailiyyətləri haqqında düşündükləri zaman daha xoşbəxt olduqlarını, daha aşağı gəlirli insanların isə diqqətlərini başqa insanlara yönəltdikləri zaman müsbət emosiyalar yaşamağa meylli olduqlarını göstərib.
Bununla belə, Rayan hesab edir ki, varlıların başqalarının əzabına kor olması pis xarakterin təzahürü deyil, ən kasıb və ən zəngin təbəqə arasında geniş gəlir fərqinin yaratdığı diskomforta psixoloji uyğunlaşmadır. Onun fikrincə, davamlı olaraq aclıq və yoxsulluqdan əziyyət çəkən insanları müşahidə etmək psixikanı stresin öhdəsindən gəlmək üçün zireh yaratmağa məcbur edir.
Kaliforniya, İrvine və Britaniya Kolumbiyası Universitetinin psixoloqlarının birgə araşdırmasına görə, varlı ailədə doğulmuş insanlar yoxsulların problemlərinə daha çox mərhəmət göstərirlər.
Kopenhagen Biznes Məktəbinin iqtisadi sosiologiya professoru Bruk Harrinqton “Guardian” üçün köşə yazısında qeyd edir ki, ultravarlılar və ultrakasıblar arasında göründüyündən daha çox ümumi cəhət var.
“Varlı bir insanın narkotik aludəçisi olduğu və ya işləmək istəmədiyi ortaya çıxdıqda, ən pis halda tabloidlərin bütün diqqəti onlarda olur. Eyni davranışı yoxsullar nümayiş etdirdikdə, bu, nəinki qınanır, həm də onların sağlamlıq və ərzaq yardımı kimi həyati resurslara çıxışını bağlamaq üçün bəhanə kimi istifadə olunur”, – deyə Bruk yazır.
Varlı insanlar başqalarının əziyyətini görmürlər. Onlar başqalarının pul qazanmamaq üçün azad seçiminə tolerant yanaşırlar. Həqiqətən də, gəlir səviyyənizi artırmaq proaktiv hərəkətlər, risklər, enişlər, maliyyə itkiləri, müvəffəqiyyətsizliklər, çətinliklər və rahatlıq zonanızı tərk etməklə bağlıdır.
Sərvət və hakimiyyət
Politoloqlar Martin Hilens və Benjamin Peyc tərəfindən aparılan araşdırmalar göstərib ki, iqtisadi elitalar ABŞ hökumətinin siyasətinə əhəmiyyətli təsir göstərir, sadə vətəndaşlar və həmkarlar ittifaqları isə faktiki olaraq heç bir təsirə malik deyil.
Biopsixologiya və davranış nevrologiyası üzrə fəlsəfə doktoru namizədi Elis Uolton “Forbes” köşəsində daha bir vacib sualı qaldırır: var-dövlət insanları daha da pis edir, yoxsa hissiyatsızlıq və qəddarlıq insanların varlı olmaq üçün lazım olan keyfiyyətlərdir?
“Güman etmək olar ki, əlaqələr hər iki istiqamətdə gedir – var-dövlətə nail olmaq üçün müəyyən xüsusiyyətlər tələb olunur, lakin zənginliyin özü də insana müəyyən təsir göstərir. Bunun niyə baş verdiyini anlamaq çox çətindir. Müəyyən mənada bu, məntiqsiz görünür: varlılar daha mehriban, səxavətli və empatik olmalıdırlar, çünki onlar yaxşı işlər görürlər. Təəssüf ki, bu, tam da elə deyil”, – mütəxəssis hesab edir.
Bununla belə, Uolton nikbindir – o hesab edir ki, zənginlər istəsələr, empatiya inkişaf etdirə bilərlər. Məsələn, meditasiya və zehinlilik təcrübələri vasitəsilə.
Varlılar stereotiplərin qurbanıdırmı?
Varlılar arasında etika, xəsislik və empatiyanın olmaması haqqında bu qədər araşdırma və düşünmə zamanı belə bir sual yaranır: varlılarda nəyinsə yanlış olduğunu sübut etmək nəyə lazımdır?
Bir çox insanlar varlıların “pis” olduğuna inanırlar. Xeyriyyəçilik və davamlı maliyyə sahəsində araşdırmalar üzrə ixtisaslaşan Pol Smits hesab edir ki, bəşəriyyət varlı insanların xeyirxah və səxavətli davranışlarına həddən artıq kin ilə yanaşır, onların eqoist və ya mənfur səbəblərə görə hərəkət etdiklərinə inanır, baxmayaraq ki, bu, araşdırmalarla təsdiqlənmir.
Onun öz araşdırması göstərdi ki, varlı insanlar vaxt və pul baxımından daha səxavətli olurlar. Mənəvi cəhətdən üstün olduqları üçün yox, belə imkanlara malik olduqları üçün.
Beynimiz elə qurulub ki, onun əsas funksiyası özünü qorumaqdır. Biz həmişə birinin niyə uğur qazandığını izah edən strukturlar axtarırıq. İzahlı konstruksiyalar müsbət və ya mənfi işarəli ola bilər. Amma beynin mənfi işarəli izahatlar qurması daha təhlükəsizdir. Məsələn: “Onların pulu var, çünki bu, təsadüf, miras, qeyri-qanuni işlərdir”. Çünki belə deyilsə, hərəkətə keçmək, fürsət axtarmaq, bilinməyənə doğru hərəkət etmək lazımdır. Mövcud vəziyyətdən şikayət etmək daha rahatdır, nəinki həyatınıza görə məsuliyyət daşımaq. Zəif insanlar hərəkət etməmək üçün qüsurları xarici şəraitdə axtarırlar, güclü insanlar isə xarici şərtlərə baxmayaraq böyümək üçün fürsət tapırlar.
Stereotiplər bizim xilaskarlarımızdır, onlar bizə çoxlu vaxta və bədənin psixo-emosional resurslarına qənaət edir, bir çox sosial hadisələri və onlar arasındakı əlaqələri dərk etməyə və şərh etməyə kömək edir. Varlıların işi isə çox yaxşıdır. Xüsusilə etik olmağa çalışanların və sosialyönümlü təcrübələrin həyata keçirilməsində məlumatlı yanaşma nümayiş etdirənlərin.
