Müasir dünyada ən qiymətli resurs nə təbii sərvətlər, nə informasiya, nə də puldur. Bu, insanın diqqətidir. Əmtəə və xidmət istehsalçıları, reklamçılar və media həyatınızın saniyələri uğrunda rəqabət aparır. Diqqət nədir, onu necə gücləndirmək və israf etmədən idarə etməyi öyrənmək olar?
Diqqət o qədər mürəkkəbdir ki, müasir idrak tədqiqatları, xüsusən də əbədi terminlərlə ifadə olunan, hansı resurslara sahib olduğumuza dair suallara birmənalı cavab verə bilmir.
Klikbeytlər (ing. clickbait) emosiya yaratmaq üçündür – qorxu və ya qəzəb olsa, daha yaxşıdır, çünki onlar limbik sistemin nüvəsini aktivləşdirirlər. Tədqiqatlar göstərir ki, az miqdarda stres və aktivləşmiş limbik sistem yaddaşı, eləcə də konsentrasiyanı müəyyən dərəcədə yaxşılaşdırır. Təəssüf ki, güclü stres, əksinə, onu öldürür. Gözlənilməz və təsiredici xəbərlər qeyri-iradi diqqəti və ya oriyentasiyalı reaksiyanı oyadır. Bu, bizi heyvanlarla birləşdirən və ətrafa baxmağa vadar edən ən qədim reaksiyadır.
Müasir texnologiyaların, o cümlədən qadjetlərin böyüklərin və uşaqların psixikasını dəyişdirəcəyi və məhv edəcəyi qorxusu çox güclüdür. Buna oxşar bir şey Yer kürəsinə yaxınlaşan kometa haqqında bəhs edən “Yuxarıya baxmayın” (Don’t Look Up) filmində təsvir edilmişdir. Orada heç kim alimlərin – doktor Mindi və onun aspirantı Keyt – xəbərdarlıqlarına qulaq asmamışdı.
Ən qiymətli resurs uğrunda mübarizə
Bununla belə, real dünyada aparılan tədqiqatlar qadjetlərin uşaqların idrak qabiliyyətini pozduğunu birmənalı şəkildə demir: əgər onlar yuxunun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərərsə və valideynləri əvəz edərsə – bəli; informasiyaya çıxışı asanlaşdıran vasitə kimi istifadə olunursa – xeyr.
Yetkin auditoriyaya gəlincə, həyatı və işi asanlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş texnologiyalar, əksinə, onu çətinləşdirir, diqqəti yayındırır. Basex tədqiqat şirkətinin məlumatına görə, amerikan korporasiyaları işçilərin diqqəti mesajlara yönəldiyinə görə hər il $650 milyard itirirlər.
Marketoloqlar və trafik tədqiqatçıları diqqəti zamanla eyniləşdirirlər. Diqqət (=vaxt) – auditoriyanın ən qiymətli resursudur. Onu nəyə xərclədiyiniz sosial media trendlərindən və təcrübə almaq istəyindən asılıdır. Və, əksinə, vaxt (=diqqət) sərf etmədiyiniz işlər yarımçıq qalır.
Həqiqətən də, bir insanın internetdə məlumatlara nə qədər vaxt ayırdığını qiymətləndirməyə imkan verən müxtəlif vasitələr var: məqalələri orta hesabla təxminən bir dəqiqə oxuyur, axtarış sisteminin nəticələrində ilk səhifədən kənara çıxmır, qısa videolar izləməyə meyllənir və s. Bu təəccüblü deyil, çünki qısa məlumatlar materialın dərk edilməsi prosesini asanlaşdırır (məsələn, TikTok). Eyni zamanda mütəxəssislərin fikrincə, real konsentrasiya vəzifə və fəaliyyət şərtlərindən, həmçinin insanın motivasiyasından asılıdır.
Təbii və öyrənilmiş diqqət
Diqqət – öz məhsulu olmayan bir prosesdir. O, hər yerdə və heç yerdədir. Diqqət – siqnal və konsentrasiya proseslərinin ovlanması prosesidir. Ovlanma (seleksiya) süzgəc prinsipinə əsaslanır: beyin həll etdiyi problem üçün nəyin vacib və uyğun olduğunu müəyyənləşdirir. Ancaq bu, ideal haldır. Reallıqda isə təhlükə siqnallarını (məsələn, kəskin səslər, qəribə hərəkətlər və s.) müəyyən edən vahid sistem mövcuddur.
Diqqətin iki tərəfini fərqləndirmək olar: təbii (sinir sisteminin və temperamentin xüsusiyyətləri ilə əlaqəlidir) və öyrənilmiş – böyüdükdən sonra idarə etməyi öyrəndiyimiz.
Bəzi göstəriciləri məşq etmək çətindir – diqqətin həcmi (bir insanın eyni anda izləyə biləcəyi elementlərin sayı) orta hesabla 3-4-dür. Məşqlər onu 6-ya çatdıra bilər, lakin hər kəs uğur qazana bilməz. Konsentrasiyanı isə idarə olunandır. Şərti 7 yaşındakı uşaqlar (məhz bu yaşda mütəxəssislər onların “məktəbə hazır olub-olmadığını” yoxlayırlar) təbii və idarə olunmayan diqqətdən idarə olunan diqqətə keçid edirlər. Bu olmadan, 40 dəqiqəlik dərsdə oturmaq və yayındırıcı impulslara tab gətirmək çox çətin olar. Etiraf etmək lazımdır ki, 7 yaşda bu qabiliyyət ideal deyil, çünki beynin idarəetmə və planlaşdırma mərkəzləri təxminən 20 yaşa qədər yetişir.
Məktəbdə təhsil aldığımız müddətdə konsentrasiya artır. Beynin ön dölünün bioloji inkişafı ilə yanaşı, xarici vasitələr də tələb olunur: biliklərin strukturu və böyüklərin iştirakı. Beyin bütün həyatımız boyu plastik olaraq qalır (bu, məsələn, insultdan sonra reabilitasiyanı mümkün edir), lakin onun dəyişkənlik dərəcəsi azalır, məhz buna görə uşaqlar və yeniyetmələr diqqəti inkişaf etdirmək və impulsivliyi azaltmaq üçün daha böyük imkanlara malikdirlər.
Öyrənilmiş diqqəti necə möhkəmləndirmək olar?
Ümumiyyətlə, diqqətin yayınması normal haldır. Tapşırıqlar arasında keçid etmək bacarığı mürəkkəb fəaliyyətlərdə çox qiymətlidir. Doğrudur, nəzarət əldən qaçsa, insan prioritetləri müəyyən etməkdə çətinlik çəkməyə başlayır, çünki ətrafında gördüyü hər şey onun diqqətini yayındırır.
Bununla belə, böyüklərin də diqqəti inkişaf etdirmək şansı var. Məsələn, sığorta şirkətləri sürücülərə vərdişlərini təhlil edən telematik xidmətlərdən istifadə etməyi tövsiyə edirlər. Onlar sürət, dinamika və digər xüsusiyyətlərin göstəriciləri oxuyur və sonda nəticə əsasında fərdi sığorta endirimini hesablayır.
Diqqəti necə idarə etmək olar: yuxu, fiziki yüklənmə, ağlın dolaşması
Yetkin insan diqqətini necə idarə edir? Ən mühüm silah – şüurdur. Necə düşündüyünüz və yadda saxladığınız haqqında nə qədər çox bilsəniz (psixologiyada öz düşüncəniz haqqında düşünmə sənətinə “metacognition” deyilir) diqqətinizi cəmləməyə kömək etmək bir o qədər asan olacaq.
Zehni səylərin ən çox olduğu saatları müəyyən edin və onları müxtəlif vaxt intervallarına bölün. Hər istirahət yaxşı deyil: alimlər intensiv koqnitiv yükləmələr arasında yatmağı məsləhət görürlər. Beyin yuxu zamanı yenidən işə düşür və xatirələrin qısamüddətli yaddaşdan uzunmüddətli yaddaşa keçidini sürətləndirir.
Fiziki fəaliyyət də yaxşı istirahət sayılır – gəzinti, jim və ya rəqs. Materialın keyfiyyəti də dəyişdirilməlidir: monoton fəaliyyət zamanı yorğunluq artır və təkrarlanan hərəkətlərdə səhvlər təkrarlanır. İnsanlar monotonluğa qarşı dözümlülük baxımından fərqlənirlər – bəziləri üçün bu asan, bəziləri üçün isə, əskinə, çox çətindir.
Diqqət və stres
Dözümlülük və diqqətin həcmi (hazırda emal edə bildiyiniz məlumatlar) yorğunluq, stres, tükənmə və depressiya olduqda pisləşir. Günün sonunda normal yorğunluq belə diqqətin yayınmasını artırır, lakin bu təsir yaxşı istirahət və yuxudan sonra keçir. Xroniki stres isə sağalmağa imkan vermir, bu halda işləmək (oxumaq) qabiliyyəti ümumi pis vəziyyətin əlamətinə çevrilir.
Diqqəti vacib və ya maraqlı fəaliyyətlərə yönəltmək bacarığı sizə uzun müddət mənfi düşüncələr axınına qərq olmamağa imkan verir. “Mindfulness” da oxşar şəkildə işləyir: insan indiki zamanda olmağa çalışır, bütün diqqətini sadə hərəkətlərdən birinə yönəldir və gələcək haqqında düşüncələrin axınını dayandırır. Əgər nəfəsiniz haqqında düşünmək sizə darıxdırıcı gəlirsə, konsentrasiyanın qaçılmaz olduğu hobbi ilə məşğul ola bilərsiniz: dayvinq, alpinizm, yaxtinq və s.
Diqqət mürəkkəbdir və bütün digər psixiki proseslərin əsasını təşkil edir. Qeyri-ixtiyari diqqət özü-özünə aktivləşir – yüksək səslərə, qorxulu başlıqlara, bezdirici şəkillərə və ya ac olduğumuz halda yemək qoxusuna. İxtiyari diqqəti bir çox fərqli şəkildə aktivləşdirmək lazım olur. Bəxtəvərlər iradə ilə mübarizə mərhələsindən keçir və mürəkkəb hərəkətlərin zövq aldığı və prosesə təslim ola biləcəyiniz axına düşür. Şüurlu diqqətin idarə edilməsi informasiya qabarcığını meydana gətirən sosial sosial media filtrlərinə müqavimət göstərir və narahat düşüncələrin xaosunun öhdəsindən gəlməyə kömək edir.
