Quantitative easing, QE (hərfi tərcümədə kəmiyyət yumşalması) -qeyri ənənəvi monetar siyasətdir, bu, adətən müəyyən faktorlar ilə əlaqədar olaraq ənənəvi monetar siyasətlərin effektiv olmadığı və ya yetərincə effektiv olmadığı zamanlarda bir sıra mərkəzi banklar tərəfindən milli iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq məqsədi ilə tətbiq edilir.
Quantitative easing – kəmiyyət yumşalması zamanı mərkəzi bank sadəcə iqtisadiyyata müəyyən miqdarda pul buraxmaq məqsədi ilə maliyyə aktivlərini alır və ya onları öz təchizatına götürür, halbuki ənənəvi monetar siyasət zamanı MB dövlət obliqasiyalarını yalnız bazar faizlərini müəyyən olunmuş, məqsədəuyğun həddə saxlamaq niyyəti ilə alıb-satır.
Bu halda mərkəzi bank yeni elektron pulların emissiyası müqabilində banklardan və digər özəl kompaniyalardan maliyyə aktivlərini alır. Bu bank ehtiyatlarını tələb olunan səviyyədən daha yuxarı artırmaq (excess reserves), alınmış maliyyə aktivlərinin qiymətini qaldırmaq və onların gəlirliyini azaltmaq imkanı verir.
Stimullaşdırıcı monetar siyasət adətən MB tərəfindən qısamüddətli dövlət obliqasiyalarının alınmasından ibarət olur, məqsəd isə daimi kreditləşmə mexanizmlərinin (standing lending facilities) və açıq bazardakı əməliyyatların ahəngi yolu ilə qısamüddətli bazar faiz dərəcələrini azaltmaqdır.
Amma ənənəvi monetar siyasət sıfır ətrafında təyin olunmuş faiz dərəcələri tətbiq olunduğu halda, bu dərəcələri daha da aşağı salmağa imkan vermir. Belə halda pul siyasətinin həyat keçirilməsinə nəzarət edən qurumlar iqtisadiyyatın gələcək stimullaşdırılması xətrinə kəmiyyət yumşalmasından istifadə edə bilərlər, bu zaman onlar təkcə qısamüddətli dövlət obliqasiyalarını deyil, həm də uzunmüddətli maliyyə aktivlərini alırlar və bununla da uzunmüddətli faiz dərəcələrinin aşağı düşməsinə səbəb olurlar.
Quantitative easing həm də inflyasiyanı verilmiş həddən yuxarıda saxlamaq üçün istifadə oluna bilər. Bu zaman, monetar siyasət iqtisadiyyatda deflyasiyanın saxlanılması siyasəti ilə müqayisədə daha effektiv ola bilər, və ya əksinə, əgər banklar kredit verməzsə daha az effektiv olar.
Proses
Adətən mərkəzi banklar (MB) monetar siyasi banklar-arası məqsədli faiz dərəcələrini aşağı salmaq və yüksəltmək vasitəsi ilə həyata keçirir. Bir qayda olaraq, MB öz məqsədli faiz dərəcəsinə açıq bazardakı əməliyyatlar yolu ilə nail olur, burada MB bankların və ya digər maliyyə orqanlarının qısamüddətli dövlət obliqasiyalarını alır və ya satır. MB bu obliqasiyalar görə pul aldıqda və ya ödədikdə o, iqtisadiyyatdakı pulun kəmiyyətini dəyişmiş olur, eyni zamanda o, qısamüddətli dövlət obliqasiyalarının gəlirlilik səviyyəsini dəyişir, bu isə banklar-arası faiz dərəcələrinin miqdarı ilə müəyyən olunur.
Əgər nominal faiz qoyuluşu sıfıra olduqca yaxındırsa, MB onu aşağı salmaqda davam edə bilmir. “Likvidlik tələsi” adlanan belə bir situasiya deflyasiya və ya olduqca aşağı inflyasiya zamanı müşahidə oluna bilər. Belə halda MB quantitative easing yəni kəmiyyət yumşalması həyata keçirilə bilər. Bu zaman o, faiz dərəcəsinə istinad etmədən, maliyyə təşkilatlarından müəyyən miqdarda obliqasiyalar və digər maliyyə aktivləri ala bilər. Sözü gedən siyasətin məqsədi faiz dərəcələrini aşağı salmaq deyil (çünki onsuz da bu faizi daha da aşağı salmaq mümkün deyil), pul təklifini artırmaqdır. Bu siyasət adətən iqtisadiyyatın stimullaşdırılması üçün “son istehkam” kimi nəzərdən keçirilir.
Kəmiyyət yumşalması və ya ümumilikdə monetar siyasət o zaman həyat keçirilə bilər ki, MB istifadə olunan valyutanı nəzarətdə saxlaya bilsin. Avrozona ölkələrinin mərkəzi bankları bir tərəfli qaydada öz pul təkliflərini artıra və beləliklə də kəmiyyət yumşalması tətbiq edə bilməzlər. Onlar yalnız bu səlahiyyətləri monetar siyasətin həyata keçirilməsi üçün AMB (Avropa Mərkəzi Bankına) həvalə edə bilərlər.
Effektivlik
BVF-nin (Beynəlxalq Valyuta Fondu) məlumatlarına əsasən inkişaf etmiş ölkələrdə kəmiyyət yumşalması siyasəti 2008-ci ildə maliyyə böhranı zamanı Lehman Brothers bankının bankrot olmasından sonra sistem risklərinin azalmasına gətirib çıxardı. BVF həmçinin də belə hesab edir ki, bu siyasət bazarda etibarın artmasına və G7 ölkələrinin tənəzzül riskinin azalmasına səbəb olmuşdur.
İqtisadçı Martin Feldsteyn hesab edir ki, QE2 2010-cu ilin ikinci yarısında fond bazarının böyüməsinə imkan verib, bu isə öz növbəsində ABŞ-da 2010-cu ilin sonunda istehlakın miqdarını artırıb və iqtisadiyyatı gücləndirib.
Risklər
Quantitative easing -kəmiyyət yumşalması həmçinin gözlənildiyindən daha yüksək inflyasiyaya gətirib çıxara bilər, bu o zaman baş verir ki, iqtisadiyyata əlavə olunan pulun miqdarı lazım olduğundan yüksək ölçülmüş olsun (yəni lazım olandan daha çox pul əlavə olunsun) və emissiya edilən pulların miqdarı həddindən artıq çox olsun.
Digər tərəfdən isə bu siyasət o zaman uğursuzluğa düçar ola bilər ki, banklar tələbatı stimullaşdırmaq məqsədi ilə xırda bizneslərə və ev təsərrüfatlarına o qədər də həvəslə kredit verməsin. Kəmiyyət yumşalması borc kapitalın ixtisarı (delevereging) prosesini nəzərə çarpacaq qədər yumşalda bilər və beləliklə bu borclara görə gəlirlərin azalması ilə nəticələnər. Amma qlobal iqtisadiyyat kontekstindən yanaşdıqda aşağı faiz dərəcələri digər iqtisadiyyatlarda “fond köpüklərinin” yaranması ilə nəticələnə bilər.
Pul təklifinin çoxalması inflyasiya effektinə malikdir ki, bu da özünü müəyyən ləngimə ilə büruzə edə bilər. İnflyasiya riski o zaman azalar ki, iqtisadiyyatın artım tempi quantitative easing ilə əlaqədar olaraq yaranan pul təklifinin artımını üstələsin. Əgər pul təklifinin artımına görə iqtisadiyyatda istehsalat yüksəlsə, onda hər bir pul vahidinə düşən istehsal qabiliyyəti də yüksələ bilər, bu zaman iqtisadiyyatda pulun çox olmasının elə də ziyanı olmur. Məsələn əgər ÜDM-in stimullaşdırılmış artımı gəlir gətirən (pul qazandıran) borcların həcmi ilə eyni templə yüksələrsə, inflyasiya təzyiqi neytrallaşacaq. Bu o zaman baş verər ki, banklar nağd pulu özlərində yığmağa çalışmayaraq, kredit verməkdə davam etsinlər.
Digər tərəfdən əgər pul tələbatı faiz qoyuluşları ilə nisbətdə yüksək elastikliyə malik deyilsə və ya faiz qoyuluşları sıfıra yaxındırsa (likvidlik tələsi simptomları) quantitative easing pul təklifinin artırılması üçün tətbiq edilə bilər, və iqtisadi ÜDM potensial mümkün həddən daha aşağı səviyyədədirsə, inflyasiya effekti olmayacaq və ya onun həcmi çox aşağı olacaq.
Pul təklifinin çoxalması yerli valyutanın digərləri ilə müqayisədə devalvasiya olunmasına gətirib çıxarır. QE-nin bu xüsusiyyəti ölkənin ixracatçılarına və borcları yerli valyutada rəsmiləşdirilmiş debitorlara kömək edir, belə ki, valyuta ilə birlikdə onların borcları da devalvasiya olunur. Amma bu bilavasitə ölkənin kreditorlarının ziyanınadır, çünki onların yığımlarının (əmanətlərinin) real dəyəri aşağı düşür. Valyutanın devalvasiyası həmçinin idxalatçılara zərər yetirir, belə ki, idxal olunan malların qiyməti qalxır.
Yeni pullar banklar tərəfindən inkişaf etməkdə olan, əmtəə və xammal bazarlarına da investisiya edilə bilər, bu zaman banklar maliyyələşmə ilə bağlı çətinlik çəkən yerli biznesə kömək etmək əvəzinə digər sahələrə pul yatırırlar.
