Yüksək səslənən başlıqları və futuristik proqnozları bir kənara qoysaq, sadə, lakin narahatedici bir tendensiya görünür: köhnə peşə dünyası böhran səbəbindən deyil, texnologiyaların həddindən artıq çoxalması səbəbindən dağılır.
Süni intellekt və avtomatlaşdırma təkcə işin xarakterini deyil, həm də əməyin mahiyyətini dəyişir.
XX əsrdə insanın uğuru topladığı biliklərin miqdarı ilə ölçülürdüsə, XXI əsrdə düşüncə sürəti ilə ölçülür. Bilik artıq üstünlük vermir, çünki hamı üçün əlçatan olub. Süni intellekt məlumat sahəsində hamını bərabərləşdirib, lakin insanın hələ də üstün olduğu yeganə sahə hələ də qalır — anlama qabiliyyəti.
Bilikdən sonrakı dövr
Uzun müddət məlumat kapital sayılırdı. İnsanlar illərlə oxuyub “ekspert bilik daşıyıcısı” olurdular. Amma bu gün sadəcə ChatGPT, Claude və ya Perplexity kimi alətləri açmaq kifayətdir ki, illərlə öyrənməklə əldə edilən bilik saniyələr içində əldə olunsun. Bu isə bilik anlayışını hakimiyyət mənbəyi kimi dəyərsizləşdirir. İndi dəyər nəyi bildiyində deyil, mənaları və kontekstləri necə birləşdirdiyindədir.
Bu, yeni bir dövrün — şərhçilər dövrünün başlanğıcıdır.
Dünya artıq fakt toplayanlara deyil, onlardan nəticə çıxarmağı bacaranlara ehtiyac duyur. “Şablonla işləməyə” öyrəşənlər oyundan kənarda qalır. Hüquqşünaslar, mühasiblər, tərcüməçilər, klerklər — informasiyanı emal edən peşələr süni intellektlə rəqabətə girir, çünki o, eyni işi daha tez və səhvsiz görür.
İnformasiyanın çoxluğu dövrü
Məlumat artıq insanın emal edə biləcəyindən daha sürətlə çoxalır. Son beş ildə bəşəriyyət bütün əvvəlki tarixindən daha çox data yaradıb. Biz indi diqqət çatışmazlığı ilə müşayiət olunan koqnitiv bolluq vəziyyətində yaşayırıq.
Paradoks ondadır ki, süni intellekt bu problemi daha da gücləndirib. O, bilik istehsalını sürətləndirib. Maşın istənilən suala cavab verir, amma niyə cavab verdiyini anlamır. Elə bu nöqtədə — məlumatla mənanın arasında — insanın rolu başlayır.
Yeni texnoloji keçid astanasında
“Avtomatlaşdırma iş yerlərini məhv edəcək” fikri tez-tez səslənir, amma bu, doğru deyil. Maşınlar əməyin özünü yox etmir, onlar rutin işləri aradan qaldırır. Hər bir texnoloji dalğa köhnə peşələri sıradan çıxarıb, yeni, daha məzmunlu sahələr yaradıb. İndi bu proses sadəcə daha sürətlə gedir.
McKinsey-in proqnozuna görə, 2030-cu ilə qədər dünyadakı iş saatlarının 30%-i alqoritmlərə keçəcək. Amma eyni zamanda, 97 milyon yeni peşə yaranacaq — süni intellekt, yaşıl enerji, biotexnologiya və yaradıcılıq iqtisadiyyatı sahələrində.
Yaşıl iqtisadiyyat və texnoloji dönüş
Rəqəmsallaşma ilə yanaşı, iqtisadiyyatın ekoloji dayanıqlı modelə keçidi də gedir. Dünya İqtisadi Forumunun (WEF) məlumatına görə, yaşıl enerji sektoru qarşıdakı onillikdə 30 milyona yaxın yeni iş yeri yaradacaq. Bu, bərpa olunan enerji mühəndisləri, layihəçilər, emissiya auditorları, ESG hesabatı üzrə mütəxəssislərdir.
Yaşıl iqtisadiyyat artıq yeni sənaye mühərrikinə çevrilir, amma o, resursların istismarına deyil, mənalı istifadəsinə əsaslanır. Bu isə uzunmüddətli düşüncə tərzi tələb edir.
Əmək coğrafiyasının dəyişməsi
Avtomatlaşdırma və pandemiya qlobal əmək bazarını dəyişib. Şirkətlər istehsalı evə yaxınlaşdırır, uzaqdan iş isə daimi formaya çevrilib. İndi dizayner Bakıda oturub Londondakı şirkətə, data-analitik Almatıdan Kanadadakı startapda işləyə bilər.
Bununla yanaşı, ölkələr öz kritik sahələrində yerli mütəxəssisləri yetişdirməyə çalışır — süni intellekt, mikroelektronika, enerji, biotexnologiya və s. Nəticədə diplomdan çox adaptasiya və öyrənmə bacarığı dəyərləndirilir.
Artıq bu, “ixtisaslar bazarı” deyil, bacarıqlar bazarıdır.
İnsan yenidən ön planda
Paradoksal olaraq, ətrafımızda nə qədər çox maşın olsa da, insani keyfiyyətlərin dəyəri bir o qədər artır. Süni intellekt analiz edə bilir, amma hiss edə bilmir. Trendi təxmin edir, amma onun niyə vacib olduğunu başa düşmür. Maşınlara dəqiqlik qalır, insanlara isə mənalar və kontekstlər.
Yeni əmək bazarı insanla süni intellektin mübarizəsi deyil, onların əməkdaşlığıdır.
Nəticə
Dünya “insanlar və ya robotlar” dilemması qarşısında deyil. Seçim “düşünmək və ya təkrarlamaq” arasındadır.
Yeni iqtisadiyyat bilik daşıyıcısını deyil, mənalar memarını tələb edir.
İcraçını deyil, şərhçini. Gələcəkdə məhz anlamaq, əlaqələndirmək və izah etmək bacarığı üçün pul ödəniləcək.
