Rəqəmlər həddindən artıq böyüyüb. Bir müddət əvvəl Nvidia tarixdə ilk dəfə olaraq 5 trilyon dollarlıq kapitallaşmaya malik şirkət kimi başlıqlara çıxdı. Bir həftə sonra isə Tesla səhmdarları Elon Maska 10 il ərzində təxminən 1 trilyon dollara çata biləcək ödəniş paketini təsdiqlədilər. Bir nöqtədən sonra bu ölçüdə rəqəmlər xoşagəlməz dərəcədə mənasız görünməyə başlayır. Bir milyon dollar çox böyük məbləğdir. Bir milyard isə inanılmaz böyükdür: bu qədər sərvətə sahibsinizsə, artıq milyardersiniz. İndi isə təsəvvür edin ki, növbəti on il ərzində hər ay 8 milyard dollar qazanırsınız — Maskdan məhz bunu gözləyirlər. Bu təsəvvür edilə biləcək bir şey deyil. New York Times müəllifi Ceff Sommer yazırdı: bu rəqəmlər o qədər böyükdür ki, insan beyni onları dərk edə bilmir.
Sommer bunu indiyədək görünməmiş yüksəliş yaşayan fond bazarı barədə deyirdi. Özü də bu artımın böyük hissəsi inanılmaz dəyərə malik çox kiçik bir qrup şirkətin əlində cəmlənib. 2022-ci ilin oktyabrından bəri S&P 500 indeksi iki dəfə artıb — bu, özlüyündə təsiredicidir. Amma Alphabet, Amazon, Apple, Meta, Microsoft, Nvidia və Tesla daxil olmaqla “Möhtəşəm yeddilik”in ümumi kapitallaşması eyni dövrdə dörd dəfə artıb. Bu şirkətlərin hamısı generativ süni intellektə böyük sərmayə yatırır — bu texnologiya insanın dərk edə bilməyəcəyi həcmdə məlumatlar arasında əlaqə qurmağı kompyuterlərə öyrədir. Böyük rəqəmlər daha da böyük rəqəmlər yaradır.
Rekordlar biz onları dərk etməzdən tez yenilənir. Keçən ay Nvidia 5 trilyon həddini aşdı; bundan əvvəlki 4 trilyon göstəricisi də yalnız iyulda qeydə alınmışdı. 2018-ci ilə qədər dünyada heç bir şirkət trilyon dollarlıq dəyərə çatmamışdı — bu həddi ilk dəfə Apple aşmışdı, özü də həmin vaxt bu, inanılmaz hadisə sayılırdı. İndi isə 2018-ci ilin “ən bahalı şirkət” göstəricisini cəmi üç aya artırmaq mümkündür.
Bu astronomik rəqəmlərin fonunda digər məbləğlər kiçik görünür — əslində böyük olsalar belə. Məsələn, SoftBank-ın Nvidia-dakı bütün payını 5,8 milyard dollara satması xəbərlərdə geniş işıqlandırıldı. Lakin bu, Nvidia-nın bazar dəyərinin cəmi mində biri deməkdir. Bəs 5,8 milyard dollar doğrudan da böyükdürmü? Yoxsa sadəcə “nahar pulu”dur?
İnsan beyni bu miqyaslara hazır deyil. İnsanlar “…llion” ilə bitən rəqəmlər arasındakı fərqi çətin qavrayır. Nə qədər çox sıfır artırsa, fərqi dərk etmək də o qədər çətinləşir. Bir eksperimentdə tələbələrdən 1000, 1 milyon və 1 milyardı xətt üzərində yerləşdirməyi xahiş ediblər. Onların yarısı bu rəqəmləri bərabər aralıqlarla yerləşdirməyi məntiqli sayıb. Başqa tədqiqatda COVID dövründə yardım paketlərinin effektivliyini qiymətləndirmək təklif edilib. Bir nəfərə 1200 dollar vermək 24 min dollarlıq paketdən daha az effektiv görünürdü. Amma eyni məbləğlər ümumi həcmlə ifadə olunanda (100 milyard və 2 trilyon) fərq demək olar ki, yox olurdu — baxmayaraq ki, nisbət dəyişmirdi.
Rəqəmlər böyüdükcə, reallıqdan qopuruq. Bu, hətta təsirli siyasi fiqurlara da aiddir. Donald Tramp yaxınlarda iddia etmişdi ki, onun tarifləri ləğv edilsə, ABŞ 2 trilyon itirəcək. Bir gün sonra bu rəqəmi 3 trilyon kimi göstərdi. Halbuki ABŞ son maliyyə ilində cəmi 200 milyard dollar gömrük rüsumu toplayıb. Ümumilikdə ABŞ-ın dövlət borcu 38 trilyona çatıb — o qədər böyük rəqəmdir ki, insan beyni onu dərk etməkdən imtina edir. Yəqin ki, “gülməli pullar”dır. Əks halda borc bu həddə çatmazdı.
Demokratik idarəetmə üçün perspektivlər ürəkaçan deyil. Dövlətin əsas funksiyalarından biri pul toplamaq və onu xərcləməkdir. Əgər nə vətəndaşlar, nə də liderlər bu rəqəmləri anlaya bilmirsə, ölkəni ağıllı şəkildə idarə etmək necə mümkün olacaq? Bir trilyon burada, bir trilyon orada — və artıq söhbət real pullardan gedir.
Bu dövrü yalnız inflyasiya ilə izah edib keçmək olmaz. Hamımız böyüyərkən eşitmişik ki, valideynlərimizin vaxtında hər şey daha ucuz idi — məsələn, o vaxt yeni Chrysler-i indi bir matrasa verilən pula almaq olurdu. Amma iqtisadi artım çox vaxt eksponensial olur. Eksponensial artım uzun müddət adi görünür — ta ki, qəfil gözə çarpacaq dərəcədə sürətlənənədək. İllik 3 faiz artım xəfif səslənsə də, uzun müddətdə ağlasığmaz rəqəmlər yaradır. Qrafikə baxsanız, sanki uzun bir düz xətt bir anda havaya “uçur”.
İndi ABŞ fond bazarının xətti qrafikləri də məhz belə görünür — sanki biz ikinci kosmik sürətə çatmışıq. Analitiklər bunu gizlətmək üçün loqarifmik qrafiklərdən istifadə edir. Çünki loqarifmik qrafikdə bu sıçrayışlar daha sakit görünür. Amma rəqəmlər böyüdükcə onların artım sürəti də artır. Bir neçə ildən sonra 5 trilyon dollar dəyər bizə bugünkü Bruklin mənzilinin 2000 dollarlıq kirayəsi kimi nağıl kimi görünə bilər. Bazarın son yüksəlişi bunu daha da yaxınlaşdırıb — hətta potensial “balon” bunu müvəqqəti gecikdirsə belə. Nvidia dəyərinin yarısını itirsə belə, yenə 2,5 trilyon dollar dəyərində olacaq.
Bunun çox sadə həlli var: dövlət valyutanı rəsmi şəkildə denominasiyaya məruz qoya bilər — yəni bütün rəqəmlərdən bir sıfır silinə bilər. Belə olsa, Nvidia 500 milyardlıq şirkətə çevrilər və insanların uyğunlaşması asanlaşardı. Bu üsul hiperinflyasiya zamanı nominal dəyərləri kiçiltmək üçün tətbiq edilib, amma heç vaxt fond bazarının yaratdığı “kognitiv yükü” azaltmaq üçün istifadə olunmayıb. Və istifadə olunmayacaq da. Rəqəmlər böyüməyə davam edəcək — daha da sürətlə. Biz isə bu eksponensial artım raketinə bağlı vəziyyətdə qalacağıq, Süd Yolunda təxminən 400 milyard ulduz olduğunu bilə-bilə. Amma bunun nə fərqi var?
