1944-cü ilin yayında ABŞ-da Bretton-Vuds müqaviləsi imzalandı, ona əsasən dollar yeganə qlobal ehtiyat valyutasına çevrildi. Nəyə görə müqavilənin ləğv edilməsinə baxmayaraq, dollar hələ də aparıcı valyutadır?
Tarixdən başlayaq
Bildiyiniz kimi, əvvəllər Amerika ərazisində İngiltərə, İspaniya, Portuqaliya və Fransadan olan mühacirlər yaşayırdılar və onlar müvafiq valyutalardan istifadə edirdilər – funt, peso və digərləri. Hesablamaları bir standarta gətirmək üçün mühacirlər qızılla deyil, yalnız büdcə daxilolmaları ilə dəstəklənən “kontinental pul vahidi” buraxmağa başladılar (müstəqillik müharibəsi dövründə, 1975-ci il). Nəticədə, müharibə başa çatana qədər (8 il ərzində) o, 40 dəfə dəyərdən düşdü və kağız pullar ləğv edildi.
Yeri gəlmişkən, o vaxt artıq “dollar” adı istifadə edilirdi və “sikkə” mənasını daşıyırdı. İlk “ştat” dolları 1785-ci ildə müstəqilliyin edildiyi dövrdə peyda olmuşdu və gümüş sikkələr şəklində hazırlanmışdı. Kağız pullar hələ yox idi.
Kağız pulların çapı ideyası hökumətə 1837-ci ildə gəldi və bununla da “azad banklar erası” başladı – banklara əsginas çap etmək tapşırığı verildi. Ölkənin müxtəlif formalı əsginaslarla “bombardman” edilməsini deməyə ehtiyac varmı? Əsginaslar yenidən tədavüldən çıxarıldı və yalnız sikkələr qaldı. Bu cür pul sistemi 1861-ci il Vətəndaş müharibəsinə qədər mövcud idi. Bir-biri ilə mübarizə aparan “Şimal” və “Cənub” öz dollarlarını çap etməyə başlasalar da, cənublular müharibəni uduzdular və şimallıların dolları ABŞ-ın bütün ərazisinin milli valyutasına çevrildi.
Bu arada, yaşıl rəng digər boyaların qıt olması ilə əlaqədardır. Digər versiyaya görə, “baks” (“bucks”) adı dolların qısaldılmış “ləqəbindən” – “green back”dan yaranıb.
Dövrümüzə yaxın illərdə nə baş verdi?
19-cu əsrin sənaye inqilabı əmək məhsuldarlığında kəskin artıma səbəb oldu, malların artıqlığını yaratdı və bu, beynəlxalq ticarətin genişlənməsi ilə nəticələndi. Qarşılıqlı hesablaşmalarda müxtəlif valyutaların müqayisəsi problemi yarandı və qızıl valyutaların universal ekvivalenti kimi tanındı. Artıq əksər böyük ölkələrdə qızıl və sikkələr var idi.
Milli valyutaların qızıla bağlı olması onların nisbətlərini müqayisə etməyə kömək etdi, məsələn, bir valyutanın bir vahidi 10 qram, digərinin isə 15 qram olurdu, bu da valyutaların müvafiq olaraq 1.5:1 nisbətində dəyişdirilməsi demək idi.
Böyük Britaniya dünyanın aparıcı dövləti sayılırdı, məhz buna görə qızılın məzənnəsi funt-sterlinqlə müəyyən edilirdi – bir unsiya üçün 4.248 funt. Digər valyutalar da qızılla dəstəklənsə də, heç kim Böyük Britaniya ilə bərabərləşə bilmirdi və nəticədə bütün ölkələr öz valyutalarını Britaniya funtu vasitəsilə ifadə etməyə başlayırdı.
Bu, ABŞ-ı qane etmirdi və o, dolların qızıla nisbətdə bir unsiya üçün 20.672 dollar səviyyəsində sabitləşməsinə nail oldu. Lakin Birinci Dünya Müharibəsinin başlaması qlobal maliyyə sistemini xeyli sarsıtdı və Böyük Britaniya artıq öz valyutasını təmin edə bilmirdi. Müflisləşməmək üçün 1922-ci ildə universal dəyər ölçüsü kimi dolların qızılla yanaşı istifadəsini nəzərdə tutan “qızıl bölgü standartı”nın yaradılması təklif edildi. Dollar qızıla, funt da dollara nisbətdə sabitləşdi, lakin artıq funtu qızıla dəyişmək mümkün deyildi.
1931-ci ilə qədər bu sistem də sıradan çıxdı – Böyük depressiyaya görə ABŞ hökuməti dollardakı qızılın tərkibini bir unsiya üçün 20.6 dollardan 35 dollara (-41%) dəyişdirmək məcburiyyətində qaldı, Böyük Britaniya isə funtu dollardan ayırdı.
Müharibənin birbaşa təsirinə məruz qalmayan ABŞ Avropanı maliyyə cəhətdən “ələ keçirməyə” başladı. İngiltərəni və Avropanın digər ölkələrini qorumaq üçün əlavə rüsumlar tətbiq edildi. Beynəlxalq hesablaşmalar kəskin şəkildə azaldı və 1937-ci ildə qlobal valyuta sistemi çökdü. Buna baxmayaraq, ABŞ-ın bank sistemi dünyanın ehtiyat valyutasına çevriləcək dolların köməyi ilə dünya bazarını zəbt etmək fikrinə düşdü və İkinci Dünya Müharibəsi buna böyük töhfə verdi.
Beləliklə, 1944-cü il iyunun 1-ində dünyanın 44 ölkəsinin (o cümlədən SSRİ-in) nümayəndələri Amerikanın Bretton-Vud kurortunda dünyanın müharibədən sonrakı maliyyə strukturu məsələsini həll etmək üçün konfransa toplaşdılar. Amerikalılar əvvəlkinə bənzər, lakin bəzi dəyişikliklərlə yeni sistem təklif etdilər, yəni: dollar bir unsiya üçün 35 ABŞ dolları məzənnəsi ilə qızıla bağlanacaq. Dollar və funt sterlinqdən başqa heç bir valyutanı qızıla dəyişmək mümkün deyildi. Qızıl almaq üçün isə əvvəlcə dollar və ya funt almaq lazım idi.
Bəli, Britaniya funtu centlmen tərzdə “klubda” qaldı, amma əslində, yalnız fəxri qonaq səviyyəsində, çünki bütün dünya qızılının 70%-dən çoxu ABŞ-a məxsus idi və dollar üzrə hesablaşmaların 60%-də istifadə olunurdu.
Müqavilənin ratifikasiyası müqabilində ABŞ müharibədən sonra Avropanın yenidən qurulması üçün böyük kreditlər təklif etdi, lakin o şərtlə ki onlar dünyanın ehtiyat valyutasını çap etməyə başlasınlar. Beləliklə, ABŞ Yer kürəsinin demək olar ki, bütün iqtisadiyyatına nəzarət etməyə başladı.
Stalin müqaviləni təhlükəli hesab edərək onu ratifikasiya etməkdən imtina etdi və məlum oldu ki, o, haqlı idi. Daha sonra ABŞ Beynəlxalq Valyuta Fondunu, Dünya Bankını və Beynəlxalq Ticarət Təşkilatını yaratdı.
Tezliklə əksər ölkələr ABŞ və Böyük Britaniyanın kəsirlərini maliyyələşdirdiklərini başa düşdülər, çünki bu ölkələrin xarici borcu qızıl ehtiyatlarının səviyyəsini keçdi. Əsas ehtiyat valyutası qeyri-sabit oldu ki, bu da Bretton-Vuds sisteminin prinsiplərinə zidd idi.
60-cı illərdə sistem işləməyə davam etdi və ABŞ tədiyyə balansının kəsiri məsələsini həll etməkdən uzaqlaşdı. Bunun ardınca Vyetnam müharibəsi başladı, ona çox pul – dollar xərcləndi, bank dərəcələri aşağı düşdü, inflyasiya yüksək sürətlə artdı və Amerika malları rəqabət qabiliyyətini itirdi.
1960-cı ildə qızılın qiyməti özəl bazarda (rəsmi 35 dollar əvəzinə) bir unsiya üçün 40 dollara qədər yüksəldi və tezliklə böhran başladı. Bununla belə, əvvəlki dövrlərdəki kimi böhran yaşanmadı – böyük dollar ehtiyatına malik olan ölkələr şokdan qaçmaq üçün maliyyə dəstəyini verməyə hazır idi. Lakin nəhəng xarici maliyyələşdirməyə baxmayaraq, ştatların tədiyyə balansı yenidən kəsirlə üzləşdi və aşağı bank faizləri kapitalın Amerika qiymətli kağızlarından başqa ölkələrə axınına səbəb oldu. Həmçinin, Avropa bərpa olunduqca, ticarət balansı öz istiqamətinə dəyişməyə başladı.
Birinci getdi
Özəl bazarda qızıl artıq 60 dollar dəyərində idi – dollar təxminən 2 dəfə ucuzlaşmışdı. Fransanın 1.5 milyard dollar topladığını deyən və onu təxminən 1300 ton qızıla dəyişdirilməsini tələb edən Şarl de Qoll buna tab gətirmədi. NATO-dan çıxmaq və ABŞ-a qarşı digər təzyiq üsullarından istifadə etməklə onlar qızılları Fransaya qaytardılar. Ümumilikdə ABŞ-da 3 min tondan çox qızıl ixrac edilmişdi.
Dolları qızılla təmin edə bilməmək, qızıl ehtiyatlarının Avropa ölkələri arasında yenidən bölüşdürülməsi, tədiyyə balansında böyük kəsir – bütün bunlar dollara inamı azaltdı.
1971-ci il avqustun 15-ində ABŞ rəsmi olaraq dolların qızıla dəyişdirilməsini ləğv etdi və dolların çökməsinin qarşısını almaq üçün idxal rüsumlarına 10% vergi tətbiq etdi – bu, qiymətləri artırmaq məqsədini daşıyırdı. Beləliklə, dünya qızıl standartından kağız-dollar standartına keçdi.
Niyə çöküş baş vermədi?
Bretton-Vuds sistemi dövründə dollar etibarlılıq, müstəqillik və təhlükəsizlik ilə əlaqələndirilirdi. ABŞ öz növbəsində adi pulların emissiyasına heç bir məhdudiyyət qoymurdu.
Digər ölkələr öz valyutalarını dəyişmək məcburiyyətində qaldı, dollar qızıla nisbətdə 7.9% devalvasiyaya uğradı, o biriləri isə 7-19% ucuzlaşdı. 1976-cı ildə Yamayka Konfransında qlobal maliyyə sistemində qızıl standartlarının tamamilə rədd edilməsi elan edildi və dollar dünyanın əsas ehtiyat valyutası olaraq qaldı.
Son illərdə daha çox ölkə dollardan imtina etmək arzunu səsləndirir. Belə ki, dollardan asılılıq onların büdcələrinə ziyan vurur, bu isə getdikcə daha çox seçimə sövq edir – dollarla və ya dollarsız.
