Müəllif: Vergi siyasəti və strateji araşdırmalar Baş İdarəsinin rəisi Akif Musayev
Azərbaycanda sahibkarlıq fəaliyyətinin, o cümlədən elm sahəsində (elmi tədqiqat, innovasiya, layihə-axtarış, təcrübə-konstruktor işləri, yüksək texnologiyaların yaradılması və s.) görülən işlərin və göstərilən xidmətlərin vergiyə cəlb olunması məsələləri Vergi Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Elmi fəaliyyət zamanı meydana çıxan vergitutma obyektlərindən müvafiq vergilər Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən olunmuş qaydada hesablanıb dövlət büdcəsinə ödənilir.
Elmi fəaliyyətin inkişaf templərinin sürətləndirilməsində mühüm rolu nəzərə alınaraq, bu sahənin inkişafına əlverişli iqtisadi şəraitin yaradılması məqsədilə Vergi Məcəlləsində bir sıra vergi güzəşti və azadolmaları nəzərdə tutulmuşdur. Məcəllənin 113-cü maddəsinə əsasən, gəlir götürmək məqsədi ilə aparılan elmi tədqiqat, layihə-axtarış və təcrübə-konstruktor işlərinə çəkilən xərclər (əsas vəsaitlərin alınması və qurulması ilə bağlı xərclər, habelə kapital xarakterli digər xərclər istisna olmaqla) məhdudiyyət qoyulmadan gəlirdən çıxılan xərclərə aid edilir.
İnnovativ və elmtutumlu yüksək texnologiyaların yaradılmasında mühüm rol oynayan sənaye və texnologiya parklarının inkişafına əlverişli iqtisadi şəraitin yaradılması məqsədilə 1 yanvar 2013-cü il tarixdən Vergi Məcəlləsində həmin sahələr üçün mənfəət (gəlir), əmlak, torpaq vergiləri və ƏDV üzrə bir sıra güzəşt və azadolmalar nəzərdə tutulmuşdur.
Elmi-texniki inkişaf üçün çox böyük əhəmiyyətə malik güzəşt və azadolmalarla yanaşı, təhsil xidməti ilə bağlı Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş vergi azadolmaları da elmi-texniki fəaliyyətin dəstəklənməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunlara ödənişli təhsil xidmətlərinin ƏDV-yə cəlb olunmaması və təhsil sahəsində istifadə edilən əmlakların əmlak vergisindən azad olunması aiddir.
Beynəlxalq təcrübədə elmi fəaliyyətə vergi güzəştləri müxtəlif formalarda verilir. Misal üçün, Rusiya Federasiyasının Vergi Məcəlləsinə əsasən, aşağıdakılar ƏDV-dən azad edilir:
- büdcə vəsaitləri, habelə Rusiyanın fundamental tədqiqatlar, texnoloji inkişaf fondlarının, nazirliklərinin, dövlət müəssisələri və birliklərinin büdcədənkənar
fondlarının vəsaitləri hesabına elmi tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin həyata keçirilməsi;
- təhsil və elm müəssisələrinin təsərrüfat müqavilələri əsasında tədqiqat və araşdırma işlərinin həyata keçirilməsi;
- tədqiqat və araşdırma işlərinin həyata keçirilməsi zamanı yeni məhsul və texnologiyaların yaradılması, yaxud məhsulların istehsalı və texnologiyaların təkmilləşdirilməsi.
Bunlarla yanaşı, Rusiyada fəaliyyət göstərən «Skolkova» İnnovasiya Mərkəzinin rezidenti olan şəxslər bütün vergilərdən azad edilmişdir.
Amerika Birləşmiş Ştatlarında innovasiyaların inkişafı üçün yaradılmış ilk texnoloji park olan «Silikon vadisi»ndə fəaliyyət göstərən şəxslərin stimullaşdırılması məqsədilə fiziki şəxslərin satış dövriyyələrinin 1 milyon dollara qədər, hüquqi şəxslərin isə 20 milyon dollara qədər olan hissəsi satış vergisindən azad edilir. Bundan əlavə, burada fəaliyyət göstərən müəssisələrdə işçi qüvvəsinin cəlb olunmasına çəkilən xərclərin 50%-i kompensasiya olunur və onların gəlirləri vergiyə cəlb edilmir.
Çin Respublikasının vergi qanunvericiliyinə görə, elmi-texniki inkişafa çəkilmiş xərclər tam məbləğdə və əlavə olaraq bu xərclərin 50%-ə qədəri vergitutulan gəlirdən çıxılır. Bu da elmi-texniki fəaliyyətə investisiya qoyuluşlarının əsas mənbələrindən biri olan sərəncamda qalan mənfəətin artırılmasına imkan yaradır.
İngiltərədə iri müəssisələr elmi araşdırma və inkişaf üçün çəkilən xərcləri bütövlükdə və həmin xərclərin 30%-ni əlavə olaraq, kiçik və orta müəssisələr isə bu növ xərclərin tam məbləğini və onun 125%-ni əlavə olaraq gəlirdən çıxa bilər.
Bəzi xarici ölkələrin qanunvericiliyində elm sahəsində çəkilən xərclərə qarşılıq olaraq vergi ödəyicilərinə vergi kreditlərinin verilməsi nəzərdə tutulur. Misal üçün, Fransada elmi araşdırmalara il ərzində çəkilən xərclərin 30%-i həcmində vergi kreditləri verilə bilər. Vergi kreditlərinin verilməsi vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi müddətinin uzadılmasını nəzərdə tutur ki, bu da dövlət xəzinəsinə ödənilməli vergi borclarından müəyyən müddət ərzində heç bir faiz ödəmədən istifadə etməyə imkan yaradır. Avstriyada universitetlərə, elm akademiyalarına və qeyri-kommersiya tipli elmi araşdırmaların aparılması, xüsusilə Avstriya elminin inkişafı üçün verilən yardımlar illik gəlirin 10%-dən çox olmamaqla gəlirdən çıxılan xərclərə aid edilə bilər. Eyni zamanda, bu ölkənin qanunvericiliyində elmi araşdırma məqsədilə maddi aktivlərə və qeyri-maddi aktivlərə qoyulan investisiyanın 8%-i həcmində vergi kreditinin verilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.
Qeyd olunanlarla yanaşı, təcrübədə elm sahəsinin inkişafı üçün xüsusi vergi və ya yığımların da tətbiqinə rast gəlinir. Məsələn, Belarus Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən, kənd təsərrüfatı elminin inkişafına və kənd təsərrüfatı istehsalçılarına kömək məqsədilə təşkilatlardan mal (iş, xidmət) təqdim olunmasından əldə edilən gəlirin 1%-i həcmində yığım tutulur.
