İnformasiya texnologiyalarına üstün dövlət baxışı

(əvvəli ötən məqalədə)

Əvvəlki bölmədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2023-cü il 28 avqust tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş, Azərbaycan Respublikasının informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizliyə dair 2023 – 2027-ci illər üçün Strategiyasının ilk dörd fəsli barədə bəhs etmişdim. İndi isə növbəti  dörd fəsli barədə xüsusi olaraq bəhs etmək istəyirəm. Strategiyanın 5-ci fəslində məqsədlər izah olunur. Bəzi bəndləri xüsusi ilə vurğulamaq yerinə düşərdi.

5.1.1. informasiya məkanında, xüsusən də kritik informasiya infrastrukturlarında təhlükəsizlik risklərinin müəyyənləşdirilməsi;

Kritik İnformasiya infrastrukturlarının qorunması ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə ki, bu infrastrukturlara dəyən ziyan vətəndaş həyatına, təhlükəsizliyinə və yaşayış tərzinə təsiri əsla yan ötüşmür.  Bununla bağlı olaraq 8-ci bölmədə tədbirlər planında müvafiq dövlət orqanlarının üzərinə məsuliyyət qoyulmuşdur.

5.1.2. informasiya təcavüzünə və həqiqətlərin təhrif edilməsinə, milli dəyərlərin pozulmasına aid təhdidlərə qarşı hazırlığın gücləndirilməsi;

Cəmiyyətdə yaranan və yaranma ehtimal olan informasiya kirliliyi vətəndaşlarımızı mənfi istiqamətə yönləndirə bilər. Eyni zamanda bu informasiya milli dəyərlərə qarşı təhdidlərdən qorunmaq üçün profilaktiki tədbirləri əhatə edir. Həqiqətlərin düzgün və lazımi qaydada çatdırlması strategiyanın məqsədlərindən biri hesab olunur.

5.1.3. informasiya məkanında və kritik informasiya infrastrukturlarında informasiya təhlükəsizliyi struktur vahidlərinin, “CERT” şəbəkələrinin və onlar arasında qarşılıqlı fəaliyyətin davamlı təkmilləşdirilməsi;

Ölkəmizdə 3 CERT fəaliyyət göstərir. Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi yanında Elektron Təhlükəsizlik Xidməti – Milli CERT (www.cert.az) ölkə üzrə kibertəhlükəsizliyin pozulmasına yönəlmiş hərəkətlərin aşkarlanmasını, qarşısının alınması üçün preventiv tədbirlərin həyata keçirilməsini təmin edən əlaqələndirici qurum kimi çıxış edir. Azərbaycan Respublikası Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Xidmətinin Kompüter İnsidentlərinə qarşı Mübarizə Mərkəzi (www.cert.gov.az) dövlət qurumlarının kibertəhlükəsizliyinin pozulmasına yönəlmiş hərəkətlərin aşkarlanmasını, qarşısının alınması üçün preventiv tədbirlərin görülməsini, eləcə də onların təhlükəsiz internet şəbəkəsi ilə təmin edilməsini və 24/7 Təhlükəsizlik Əməliyyatları Mərkəzi (SOC) vasitəsilə təhlükəsizliyinin nəzarətdə saxlanılmasını həyata keçirir. Milli Elmlər Akademiyasının Kompüter İnsidentlərinə qarşı Mübarizə Mərkəzi “AzScienceCERT”(www.sciencecert.az) elm-kompüter şəbəkəsinin təhlükəsizliyinə məsuldur. CERT-lər və arasındakı qarşılıqlı fəaliyyət və təcrübələrdən istifadə edərək, daha çox təkmilləşmə məqsədlərindən biridir.

5.1.4. informasiya təhlükəsizliyi, həmçinin kibertəhlükəsizlik sənayesinin formalaşdırılması, informasiya mühafizəsi texnologiyaları sahəsində xaricdən birbaşa asılılığın minimallaşdırılması, nəzarətdə saxlanılması, proqram mühəndisliyinin və rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi;

Hər zaman yazı və çıxışlarımda sıxlıqla vurğuladığım məsələnin strategiyada öz əksini tapması mənim üçün xüsusi sevindirici hadisə olmuşdur. Sənayenin formalaşması və birbaşa aslılığın azaldılması ciddi məsələlərdən biri hesab olunur. Əsasən təhlükəsizlik məsələsində istifadə etdiyimiz avadanlıqların və proqram təminatlarının milli və öz istehsalımız olmasına çalışmaq və hər keçən gün aslılığın azaldılması və minimum səviyyəyə çatdırılması da məqsədlərdən biri hesab olunur.

5.1.5. informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsində innovativ həllərin və startapların təşviqi, onların dəstəklənməsi, yeni məhsul və xidmətlərin yaradılması;

Informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsində startaplara üstünlük verilməsi eyni zamanda milli sənayenin inkişafına verilən dəstəkdir. Bu sayədə İT şirkətlərinin və sahədə fəaliyyət göztərmək istəyənlərin təşviq edilməsi, onlara olan dəstək sayəsində yeni proqram təminatlarının yaradılması və avadanlıqların istehsalı ciddi əhəmiyyət daşımaqdadır.

5.1.10. milli rəqəmsal efir məkanının kibertəhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

Efir məkanımızın müxtəlif rəqəmsal müdaxilə və təhlükələrdən qorunması, bunlar üçün profilaktik tədbirlərin görülməsi ciddi əhəmiyyət daşıyır.

5.1.11. kritik informasiya infrastrukturları obyektlərinin təhlükəsizliyinə dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsi;

Bu sahədə ciddi dövlət nəzarətinin olması, çoxdan gözlənilən bir məsələ idi. Artıq kritik informasiya infrastrukturları obyektlərinə nəzarətin həyata keçirilməsinin strategiyanın məqsədi olması çox ciddi bir addımdır.

5.1.14. informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsində elmi tədqiqat və layihə-təcrübə işlərinin aparılmasına davamlı təşkilati dəstək verilməsinin təmin olunması;

İnformasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsinin təhsil ocaqlarında var olması və möhkəmlənməsi mübət əhəmiyyətə sahibdir. Universitetlərdə və instutlarda davamlı olaraq, elmi-tədqiqat və təcrübə işlərinin aparılması gələcəkdə həm də yüksək kadrların yetişməsinə şərait yaradacaqdır. Qərbdə bu sahənin əsas inkişafı təhsil olcaqlarında baş vermiş və bir çox məsələlərin tədqiqatı təhsil olacaqlarında baş vermişdir. Strategiyanın bu məsələni məqsəd kimi qeyd etməsi təqdirəlayiq haldır.

5.1.17. təhsil müəssisələri ilə dövlət və özəl sektor arasında informasiya təhlükəsizliyi üzrə kadr hazırlığına dair əməkdaşlığın genişləndirilməsinin təşkili;

Eyni ilə bu məsələ barədə müxtəlif yazılarımızda daha əvvəllər də qeyd etdiyimiz kimi, İT sahəsinin, xüsusi ilə İT təhlükəsizlik sahəsinin inkişafı kadr hazırlığından çox asılıdır. Daimi olaraq, kadrların yetişdirilməsi üçün, münbit mühitə ehtiyac var. Hər zaman təklif kimi səsləndirdiyim bir fikrin bu bəndə uyğun gələcəyini düşünərəkdən bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, təhsil olacaqları dövlət və özəl təşkilatlardan təcrübəli kadrları müəllim kimi dəvət etməli, onlar üçün şərait yaradılmalıdır. Eyni zamanda dövlət və özəl təşkilatlar da bu sahənin inkişafı üçün, işçilərinin təhsil ocaqlarına gedib müəllim kimi həftədə bir neçə saat dərs keçərək, fəalyyət göstərmələri üçün, şərait yaradmalıdır. Belə olduqda təcrübə və elm birlikdə addımlaya biləcək. Təcrübə iş yerlərində toplaşıb qalmayacağı kimi, elm də sadəcə təhsil ocaqlarında passivləşməyəcək. Ünsiyyət və qarşılıqlı münasibətlər yüksək inkişafa və peşəkar kadrların ortaya çıxmasına səbəb olacaq. Əks halda inkişaf çətindir. Strategiyanın bu bəndində göstərilən məqsəd də ali məqsəddir.

5.1.18. informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsində milli kadr ehtiyatının tükənməzliyi və mühafizəsi, ölkə xaricinə “beyin axını”nın qarşısının alınması;

İnformasiya Texnologiyaları sahəsinin özünəməxsusluğu ondadır ki, bu sahə beynəlxalqdır. Bu sahədə işləyən hər kəs dünyanın istənilən ölkəsinə bənzər işləri görə bilər. Bu halın mövcudluğu şərait yaradır ki, kadrlar daha yaxşı maaş və imkan üçün, dünyada olan digər böyük qazanclı təklifləri dəyərləndirsinlər. Ona görə də mümkündür ki, kadr işdə yaranan kiçik bir narazılıq vəya maddi səbəblərdən dolayı qarşısındakı seçimləri dəyərləndirsin. Yetişmiş və səmərəli fəaliyyət göstərən işçilərin əməyinin meyvə verdiyi vaxtlarda hansısa subyektiv səbəbdən dəyişikliyə getməsi müəssisə üçün itki olduğu kimi, ölkəni tərk edərsə, bu ölkə üçün də itki hesab edilə bilər. Peşəkar kadrların hazır olması illər alır və biz keyfiyyətli kadrların ölkə xaricinə çıxmasının qarşısını almaq və müvafiq maraqlarda qarşılıqlı razılığa gəlmək mümkündür. Eyni zamanda tələblərə cavab verə bilən kadrların hər zaman mövcud olması üçün, xüsusi proqramın işlənilməsinə ehtiyac ola bilər. Strategiyada bu bənd xüsusi əhəmiyyət daşıyır və strategiyanın məsqədlərindən biridir.

5.1.21. cəmiyyətdə informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik mədəniyyətinə dair zəruri biliklərin, bacarıqların artırılmasına və təbliğinə dəstək verilməsi;

Bu məsələ ilə bağlı olaraq, sənədin tədbirlər planı bölməsində geniş yer ayrılmışdır. Maarifçilik işlərinin bu sahədə geniş inkişaf etdirilməsinə və maarifçiliyə verilən yüksək dəstək strategiyanın məqsədlərindən biridir.

5.1.22. uşaqların internetdən təhlükəsiz istifadə imkanlarının möhkəmləndirilməsinə, tövsiyələrin işlənilməsinə təşkilati dəstək verilməsi;

Strategiya eyni zamanda uşaqların təhlükəsiz internetdən istifadəsi etmələri üçün qarşıya məqsəd qoymaqdadır. Tədbirlər planında bu məsələyə xüsusi yer verilir.

5.1.27. informasiya təhlükəsizliyi üzrə kadr hazırlığı üçün müasir təhsil müəssisələrinin və laboratoriyalarının formalaşdırılması.

Sahə üzrə kadr hazırlığı məqsəd olmaqla birlikdə həm də prioritet istiqamətlərdən biridir. Təhsil ocaqları və onların nəzdində qurulacaq labaratoriyalar sahənin inkişafına yol açacaqdır.

Fəsil 7-də isə maliyyələşdirmə mexanizmləri barədə qısa və konkret aşağıdakı kimi bəhs edilir

Strategiyada nəzərdə tutulan tədbirlərin maliyyələşdirilməsi büdcə təşkilatları üçün onların saxlanılması məqsədilə Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan vəsaitdən və qanunla qadağan edilməyən digər mənbələrdən həyata keçirilir.

Təsərrüfat hesablı qurumların, özəl qurumların Strategiyada nəzərdə tutulan tədbirlərdə iştirakı həmin qurumların vəsaiti hesabına və qanunla qadağan edilməyən digər mənbələrdən maliyyələşir.

Strategiyanın 6-ci fəslində isə Prioritet istiqamətlərdən bəhs edilir. 8-ci fəslində isə prioritet istiqamətlər əsasında tədbirlər planı göstərilmişdir. Ona görə 6-ci və 8-ci fəsillərin bir qismini birilikdə göstərmək və bəzi texniki-texnoji istiqamətdə olan məqamları izah etmək istərdim.

Təhdidlərin müəyyənləşdirilməsi və risklərin idarə edilməsi

Milli informasiya məkanında risklərin qiymətləndirilməsi Strategiyanın əsas elementlərindən biri hesab edilir. Ona görə də təhdidlərin dəqiqləşdirilməsi, risklərin idarə edilməsi ilə bağlı tədbirlər həyata keçirilməsi və təhdidlərin qarşısını ala bilən texnologiyalar hazırlanması məsələnin həllinə tövhə verəcəkdir. Tədbirlər planında olan bəzi məqamları olduğu kimi, amma sadələşdirilmiş cədvəl formasında göstərmək olar.

İnformasiya təhlükəsizliyi hadisələrinin aşkarlanması tədbirlərinin və mühafizə texnologiyalarının gücləndirilməsi

Bu sahədə yerli istehsalçılarlar tərəfindən istehsal olunan innovativ faəliyyətlərin inkişafı gözləniləndir. Hadisələrin aşkarlanması və mühafizə texnologiyalarının gücləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Tədbirlər planında olan bəzi məqamları olduğu kimi, amma sadələşdirilmiş cədvəl formasında göstərmək olar.

İnformasiya məkanının informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması səviyyəsinin yüksəldilməsi

Strategiyada nəzərdə tutulan bu məsəslə ciddi əhəmiyat daşıyır. İnformasiya məkanımızın təhlükəsizliyinin yüksəldilməsi və daimi təkminləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Kritik informasiya infrastrukturlarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi

Cəmiyyətdə həyati funksiyaları təmin etmək üçün, əhalinin sağlamlığına, təhlükəsizliyinə, iqtisadi və sosial rifahına, həmçinin dövlət qurumlarının fəaliyyətinin davamlılığına ciddi təsir göstərən infrastrukturların təhlükəsizliyi prioritet istiqamətlərdən biridir.

İnformasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsində potensialın gücləndirilməsi, institusional bazanın inkişaf etdirilməsi

Bu sahə işlərin kompleks həllinin həyata keçirilməsi, aparılan elmi tədqiqatlardan və onların nəticələrinin praktikaya tətbiqindən, təhsilin mövcud təlabata cavb verməsindən çox şey asılıdır. Bəzi tədbirləri göstərmək istərdim. Bu kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi çox ciddi inkişafa səbəb olacaqdır.

İnformasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsində normativ bazanın təkmilləşdirilməsi

Strategiyada nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsində normativ bazanın təkmilləşdirilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.

İnformasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik mədəniyyətinin yüksəldilməsi

İnformasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik sahəsində mədəniyyətin yüksəldilməsi daimi maarifçilik və müvafiq təlim-tədbirlərlə olur. Tədbirlər planında kifayət qədər sanballı məsələlər göstərilmişdir. Bir qismini cədvəldə göstərərək diqqət yetirmək mümkündür.

İnformasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik üzrə ölkədaxili və beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi

İnformasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik məsələləri eyni zamanda tələb edir ki, milli və beynəlxalq səviyyədə əməkdaşlıq olsun. Kibertəhlükəsizlik məsələlərinin qlobal xarakterini nəzərə alaraq, bu məsələlər üzrə beynəlxalq səviyyədə də əməkdaşlıq günün tələbidir. Eyni zamanda sənəddə özəl sektorla bağlı qeyd olunur ki: Özəl sektor bir sıra kritik infrastrukturun sahibləri olmaqla yanaşı, həm milli informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasına məsuliyyət daşıyır, həm də bu sahədə mühüm hüquq və vəzifələrə malikdir. Qeyd edilən səbəblərdən özəl sektor öz fəaliyyətinin təşkilində, dövlət qurumlarına və insanlara müxtəlif İKT xidmətlərinin göstərilməsində, İKT məhsulların təchizatında, İKT ilə əlaqəli digər işlərin görülməsində informasiya təhlükəsizliyi tələblərinə riayət etməlidir.  Daha aydın göstərmək üçün, cədvəldə qeyd olunan bəzi məsələlərə baxmaq mümkündür.

Cədvəldə göstərilənlər Azərbaycan Respublikasının informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizliyə dair 2023 – 2027-ci illər üçün strategiyası”nın həyata keçirilməsi ilə bağlı tədbirlər planından götürülmüşdür və konspektləşdirilmişdir. Daha geniş forması ilə sənədin özündən tanış ola bilərsiniz. Ümud edirəm bu sənədin cəmiyyət üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu və nə qədər mükəmməl bir sənəd olduğunu qısa formada izah etmiş olduq. Daim təhlükələrdən uzaq olmaq arzusu ilə…

Bəhruz Əliyev,  İnformasiya Texnologiyaları üzrə mühəndis-tədqiqatçı, Azərbaycan Kibertəhlükəsizlik Təşkilatları Assosiasiyasının (AKTA) eksperti