XX əsrin ikinci yarısında iqtisadi birliklərin formalaşması beynəlxalq münasibətlərdə əhəmiyyətli faktora çevrilir. Avropa Birliyinin uğurları dünyanın digər hissələrində və bir-birinə yaxın məsafədə yerləşən ölkələrin birliklərinin formalaşmasını stimullaşdırır.
Qaydalara əsasən belə qrupların məqsədləri bunlardır: qarşılıqlı ticarət və maliyyə axınlarının intensivləşdirilməsi, regionda sülh zonası yaratmaq, xüsusi regional məsələlərin birgə həlli, nisbətən güclü qonşulardan və beynəlxalq təşkilat qrupların nümayəndələrindən kollektiv müdafiə.
İqtisadi birliklərin son məqsədi istehsalat gücünün nisbətən yüksək səviyyəsi və qarşılıqlı əlaqələrin intensivliyinin lazımi mərhələsində iştirakçı ölkələrin regional əmək bölgüsü ilə vahid iqtisadi kompleksdə birləşmədir.
İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi inteqrasiya qarşılıqlı ticarətin liberallaşdırılması ilə başlandı və yalnız bundan sonra istehsal sahəsinə təsir etdi. İnkişafda olan ölkələrdə isə əksinə inteqrasiya prosesləri ilk öncə istehsal sahəsinə, daha sonra isə qarşılıqlı ticarət sahəsinə şamil olundu.
60-80-ci illərin iqtisadi çətinlikləri inkişaf etmiş ölkələri məcbur etdi ki, uzunmüddətli deyil, qısamüddətli maraqları rəhbər tutsunlar və inteqrasiyanı iqtisadi inkişaf səviyyəsinin yüksəldilməsi və sənayeləşməyə yardım aləti kimi nəzərdən keçirsinlər. Buna görə də, iqtisadi birliklər çərçivəsində üstünlük qarşılıqlı ticarətin liberallaşdırılmasına deyil, sənaye əməkdaşlığına verildi. İnkişafda olan ölkələrdə inteqrasiya prosesləri üçün siyasi zəmin və cari iqtisadi xüsusiyyətlər birliklərin müxtəlif növlərini formalaşdırdı.
Qarşılıqlı ticarət sahəsində azad ticarət zonaları da yaradılırdı. Mallara sahibliyin həcminin azlığı və qarşılıqlı ticarətin liberallaşdırılmasının aşağı səviyyəsi xüsusi terminin yaranmasına səbəb oldu. Termin ilk dəfə məşhur iqtisadçı R. Langhammer tərəfindən işlədilmişdir və preferensial ticarət zonası (preferential trade area — РТА) adlandır.
Bundan əlavə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə nəzərdən keçirilən dövrdə preferensial ticarət zonalarının yaranması əsas hal idi. Hazır ki sahədə inteqrasiya tədbirləri böyük nəticələr verdi. Belə ki, iştirakçı ölkələrin səyləri ticarətin liberallaşdırılmasına yönəlmişdi və burada artıq bazarlarının uyğunlaşdırılması barədə razılığa gəlmək asanlaşdı.
70-ci illərdə ÜTT-də (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı) ticarət bloklarının yaradılması barədə ikidən beşə qədər ərizələr təqdim olunmuşdu. 90-cı illərin sonlarında bu ərizələrin sayı 15-ə qədər yüksəldi. Lakin, əksər hallarda yaradılan birliklər qarşılarına praktik cəhətdən bəsit tapşırıqlar qoymuş və geniş, uzun müddətli fəaliyyət proqramına malik deyildilər.
Onların bir çoxu iki-üç ölkəni əhatə edir, bəziləri isə yalnızca kağız üzərində mövcudluğunu saxlayır. Regional birliklərin böyük bir hissəsi Afrika və Latın Amerikasında yaradılmışdı. İqtisadi inkişafın aşağı səviyyəsi, beynəlxalq münasibətlərin həyata keçirilməsi üçün qeyri-kafi təcrübə və siyasi ziddiyyətlər səbəbindən onlar üzv dövlətlərin sosial-iqtisadi tərəqqisinə çox az kömək etmişlər.
Qruplarda həssas məhsulların bir çox istisnalarla saxlanması ilə qarşılıqlı ticarətin qismən liberallaşdırılması həyata keçirildi, yəni preferensial ticarət zonaları fəaliyyət göstərirdi. Ticarətin liberallaşdırılması qarşılıqlı ticarətin intensivləşdirilməsinə və ümumi dövriyyə payının yüksəldilməsinə yardım göstərirdi. Bununla yanaşı inkişaf tempi əvvəllər vəzifələrin ləğv edilib və ya azaldılmasının ticarətin inkişafına təkan verdiyi zaman iqtisadi birliklərin yaradılmasından 5-7 il sonra müşahidə olunurdu. Ancaq növbəti illərdə liberallaşma amili öz təsirini itirmişdir. Belə ki, növbəti mərhələlərdə inteqrasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün obyektiv iqtisadi zəmin tələb olunurdu. Bunlara iştirakçı ölkələrin ixrac strukturlarının qarşılıqlı tamamlanması mərhələsi, iqtisadi inkişaf səviyyəsi və s. aid idi.
Hazır ki dövrümüzdə ən mühüm regional qruplar bunlardır: Avropa Birliyi, Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyası, Cənub-Şərqi Asiya Assosiasiyası, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Cənubi Konus Ümumi Bazarı və Qərbi Afrika Ölkələrinin İqtisadi Birliyi. Hazır ki qruplar dünya ÜDM-in 60%-ni və dünya əhalisinin 40%-ni təşkil edir. Bu birliklərdə olan tam üzvlərin sayı 3-dən 27-ə qədər dəyişir. Onlardan hər biri əhalisinin sayı 230-dan 570 milyon insanlara qədər dəyişir. Qruplar arasındakı böyük fərqlər rifah səviyyəsinə və gəlirlərin qütbləşmə dərəcəsinə əsasən müşahidə olunur.
1990-2010-cu illər arası dövr inkişafda olan ölkələrdə inteqrasiya layihələrinin intensivləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur. Onlardan bir çoxu isə inteqrasiyaya qədərki səviyyədədirlər. Ən uğurlu inteqrasiya birliklərinə nümunə olaraq Asiya-Sakit okean regionu, Latın Amerikası və Afrikadakı birlikləri göstərmək olar.
